Μιλά σήμερα ο Γρεβενιώτης αστροφυσικός του Πανεπιστημίου του Σικάγου και επιστημονικός συνεργάτης της NASA κ. Αθανάσιος Οικονόμου – Ο ίδιος επισημαίνει πως αρχικά ο ψυχρός πόλεμος ήταν ο καταλύτης για την εξερεύνηση του διαστήματος
Συνέντευξη στον Αποστόλη Ζώη
Τον επιφανή αστροφυσικό του Πανεπιστημίου του Σικάγου και επιστημονικό συνεργάτη της NASA Αθανάσιο Οικονόμου τίμησε σε ειδική εκδήλωση στις 8 Αυγούστου η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Γρεβενών.
Στην εκδήλωση, με τίτλο «Από τον Όρλιακα των Γρεβενών στον Όρλιακα του Άρη», ο κ. Οικονόμου, Γρεβενιώτης στην καταγωγή, μίλησε για την επιστημονική του πορεία, ενώ παρουσίασε στους συμπατριώτες του τα δικά του επιστημονικά όργανα που στήθηκαν πάνω στα διαστημόπλοια πολλών αποστολών της ΝΑΣΑ στη Σελήνη, τον Άρη, τον Κρόνο κ.λπ.
Επίσης, αναφέρθηκε εκτενώς στο καινοτόμο εγχείρημα της Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Γρεβενών για την κατασκευή αστεροσκοπείου στο όρος Όρλιακας Γρεβενών, σε υψόμετρο 1.400-1.600 μέτρων, σε σημείο το οποίο πρότεινε ο ίδιος. Ο Αθανάσιος Οικονόμου εγκατέλειψε την Ελλάδα μαζί με τους γονείς του το 1948, στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, σε ηλικία μόλις 11 ετών. Η οικογένειά του, έχοντας αφήσει πίσω τα δύο από τα έξη παιδιά της, εγκαθίσταται στην Τσεχία. Όταν σπούδαζε πυρηνικός φυσικός στο πανεπιστήμιο της Πράγας δεν μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι μία μέρα θα εργαζόταν σε πρωτοποριακά ερευνητικά προγράμματα της NASA, συμβάλλοντας στην εξερεύνηση του διαστήματος τα τελευταία 44 χρόνια. Για τις επιστημονικές- ερευνητικές του επιτυχίες αρκεί να αναφερθεί -μεταξύ άλλων- ότι σχεδίασε και κατασκεύασε ένα όργανο, το «ΑΡΧS», αναλυτή ακτινοβολιών και της χημικής σύστασης πετρωμάτων του Άρη, για την πιο επιτυχημένη αποστολή, αυτή του «Pathfinder» (1997). Όπως είχε δηλώσει ο κ. Οικονόμου σε συνέντευξή του, από το 1964, όταν ευτύχησε να γίνει δεκτός σε μία επιστημονική ομάδα της NASA, ως ο νεότερος επιστήμονάς της, έχει σχεδιάσει και κατασκευάσει όργανα για διαστημικές αποστολές στη Σελήνη, όπως το Surveyor (1966-1968), αλλά και για το Apollo (1969 με τον πρώτο Aμερικανό αστροναύτη Νιλ Άρμστρονγκ).
Εδώ και τέσσερα χρόνια βρίσκονται στον Άρη δύο ρομπότ: ο «Spirit» και το «Oportunity», τα οποία σχεδιάστηκαν από την ομάδα του κ. Οικονόμου και κατασκευάστηκαν στη Γερμανία. Σε όλα αυτά έρχονται να προστεθούν εργασίες πάνω σε όργανα για την εξερεύνηση του Κρόνου και ενός κομήτη.
Η συνέντευξη
Γεννηθήκατε σε ένα χωριό τη Ζάκα Γρεβενών το οποίο έζησε «στο πετσί» τα δεινά του εμφυλίου πολέμου… Πώς βρεθήκατε στην Πράγα έχοντας σπουδάσει πυρηνική φυσική και μετά στο Σικάγο; Ήταν εύκολη η προσαρμογή σας στο τότε δυτικό μοντέλο λειτουργίας της ζωής αλλά και της επιστήμης σας; Πώς σας δέχτηκαν οι συνάδελφοί σας;
«Ναι, πραγματικά γεννήθηκα σε μια περίοδο που ήταν δύσκολη, ακόμη και για να επιζήσει κανείς. Λόγω της κατοχής και μετά του εμφυλίου πολέμου, σε ελληνικό σχολείο δεν πήγα καθόλου. Στο τσέχικο σχολείο, στην τότε Τσεχοσλοβακία άρχισα να πηγαίνω για πρώτη φορά μετά τα έντεκά μου χρόνια. Βρεθήκαμε μαζί με άλλα 200 παιδιά του χωριού μου για να ξεφύγουμε τις καθημερινές μάχες του εμφυλίου εκείνη την εποχή. Εκεί ρίχτηκα στη μάθηση γιατί μου άρεσαν πολύ τα μαθηματικά και η φυσική. Έτσι μετά το λύκειο εύκολα πέρασα όλες τις απαιτούμενες εξετάσεις και πέρασα στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου στην Πράγα όπου σπούδασα πυρηνική φυσική στην περίοδο 1956-1961. Συνέχισα μετά τις μεταπτυχιακές σπουδές στα εργαστήρια της Ακαδημίας της Τσεχοσλοβακίας και το 1964 μαζί με τους γονείς μου και όλη μου την οικογένεια μετακομίσαμε στην Αμερική, προσκαλεσμένοι από δυο αδέλφια μου που ζούσαν εκεί από το 1955.
Εκεί έγινα δεκτός σε μια ομάδα του Πανεπιστήμιου του Σικάγο -ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου- που η ΝΑΣΑ μόλις είχε επιλέξει για να κατασκευάσει επιστημονικά όργανα που θα στηνόταν στις πρώτες αποστολές της ΝΑΣΑ για να προετοιμάσει το έδαφος για τις επανδρωμένες αποστολές του «Apollo» που θα έφερναν τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη το 1969. Και φυσικά η προσαρμογή δεν ήταν εύκολη για μας που ζήσαμε στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο για τόσα χρόνια. Ευτυχώς όμως το Σικάγο έχει μεγάλη ελληνική ομογένεια και η προσαρμογή έγινε κάπως πιο εύκολη.
Με τους συναδέλφους μου στο Πανεπιστήμιο δεν εντόπισα κανένα πρόβλημα διότι η προσφορά μου ήταν από την αρχή αρκετά μεγάλη λόγω των γνώσεών μου στην πυρηνική φυσική αφού τα καινούρια όργανά μας βασίζονταν σε μεθόδους πυρηνικής φυσικής».
Σε μια συνέντευξή σας είχατε δηλώσει τα παρακάτω:
«Παρ' ότι αν με ρωτήσετε θα σας πω πως είμαι αριστερός, δεν είχα ποτέ ενεργοποιηθεί πολιτικά. Δεν υπήρξα μέλος του κόμματος. Για μένα ήταν περισσότερο η πολιτική αίσθηση που βίωσα μέσα στην οικογένειά μου η πυξίδα και όχι η όποια καθοδήγηση». Τι αποτελεί η πολιτική για σας;
«Η πολιτική στην ουσία δεν με ενδιαφέρει. Διάλεξα την επιστήμη και αφιερώθηκα σε αυτήν. Δυστυχώς όμως στην κοινωνία που ζούμε πολλά εξαρτώνται από τους πολιτικούς και με αυτήν την έννοια δεν μπορεί κανείς να μην απασχολείται και με την πολιτική. Είναι το αναγκαίο κακό και γι'αυτό θα συνιστούσα στους νέους να μην αγνοήσουν την πολιτική εντελώς αλλά να παίρνουν ενεργό μέρος σε αυτήν, γιατί μόνο έτσι θα καταφέρουν να την κατευθύνουν για το καλύτερο της χώρας μας».
Εκτιμάτε πώς η εποχή του ψυχρού πολέμου έβλαψε ή βοήθησε τα μέγιστα στην εξερεύνηση του διαστήματος; Πώς βλέπετε το επίπεδο της διαστημικής έρευνας στην Ευρώπη σε σχέση με τις Η.Π.Α.; Εσείς ξέρατε τότε τι έκαναν οι Ρώσοι;
«Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πως αρχικά ο ψυχρός πόλεμος ήταν ο καταλύτης για την εξερεύνηση του διαστήματος. Η εκτόξευση του Σπούτνικ το 1957, όπως και η πτήση του πρώτου ανθρώπου στο διάστημα – αυτή του Γκαγκάριν το 1961- σοκάρισε για καλά τους Αμερικανούς και τους ανάγκασε να κάνουν τεράστιες προσπάθειες για να φτάσουν τους Σοβιετικούς και λίγο αργότερα να τους ξεπεράσουν και να νικήσουν στον αγώνα ποιος θα κατεβάσει τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη. Μετά από μερικές απώλειες στο Σοβιετικό διαστημικό πρόγραμμα αργά στη δεκαετία του 1960 ξέραμε πια πως αυτόν τον αγώνα θα τον κερδίζαμε.
Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης κατέρρευσε και το δικό της διαστημικό πρόγραμμα. Εγώ προσωπικά είχα την ευκαιρία να γνωρίσω το πρόγραμμά τους από πιο κοντά διότι δικά μου όργανα στηθήκαν το 1988 σε σοβιετικά και αργότερα το 1996 σε ρωσικά διαστημόπλοια προς τον Άρη, αλλά αυτά δυστυχώς και στις δυο περιπτώσεις χαθήκαν πριν φτάσουν στον προορισμό τους.
Σήμερα η Ενιαία Ευρώπη έχει αρκετά ανεπτυγμένο δικό της πρόγραμμα για την εξερεύνηση του διαστήματος και έμμεσα συνεργάζεται με τη ΝΑΣΑ σε πολλές αποστολές. Συγκεκριμένα στην ενιαία ΝΑΣΑ/ESA Cassini/Huygens με αποστολή στον πλανήτη Κρόνο η συνεργασία ήταν – και είναι ακόμη διότι η αποστολή θα συνεχίσει μέχρι το 2010, και εμείς ελπίζουμε και ακόμη μέχρι το 2017- πολύ αποδοτική. Η ομάδα μου κατασκεύασε ένα από τα όργανα αυτής της αποστολής και συνεργάζεται με μια ομάδα από τη Γερμανία.
Από το 2005 και η Ελλάδα μας έγινε ενεργό μέλος της Ευρωπαϊκής Οργάνωσης Διαστήματος (ESA), και πρέπει να εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία που η ESA μας δίνει στο άμεσο μέλλον (που δεν είμαι και τόσο αισιόδοξος διότι βλέπω να χάνουμε αυτή την μοναδική ευκαιρία από αμέλεια ή ανοργανωσιά) θα μπορούσε και η χώρα μας να κατασκευάζει διαστημικά όργανα για τις μελλοντικές αποστολές στο διάστημα».
Με ενέργειες δικές σας και της πολιτείας, πρόκειται να κατασκευαστεί στην κορυφή του Όρλιακα στα Γρεβενά ένα μικρό αστεροσκοπείο. Παιδιά, νέοι, ερασιτέχνες και επαγγελματίες αστρονόμοι, καθηγητές από πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα θα μπορούν από τούτη τη γωνιά της Γης, με τρία τηλεσκόπια να «μετρούν τ' άστρα». Πρόκειται για ένα όνειρο ζωής για σας;
«Δεν θα έλεγα πως το αστεροσκοπείο που προσπαθούμε αν κατασκευάσουμε στα βουνά του Όρλιακα θα είναι μικρό. Θα είναι το δεύτερο καλύτερο στην Ελλάδα και το μοναδικό όχι μόνο στη Βόρεια Ελλάδα αλλά και στην ευρύτερη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Σκοπός μας είναι να μπορούν τα παιδιά της περιοχής μας αλλά και όλης της Ελλάδας να μπαίνουν στο τηλεσκόπιο μέσω διαδικτύου, να επιλέγουν το αντικείμενο που θέλουν να παρατηρήσουν, να κάνουν τις κατάλληλες παρατηρήσεις, να κατασκευάζουν τα δεδομένα στον προσωπικό υπολογιστή τους και την επόμενη μέρα να γίνεται συζήτηση στην τάξη με το δάσκαλό τους. Είναι κάτι το πρωτότυπο που δεν έχει γίνει ακόμη πουθενά. Επίσης θα χρησιμοποιείται από τους ερασιτέχνες της ευρύτερης περιοχής και ακόμη και από όλη την Ευρώπη, όπως και από τους επαγγελματίες αστρονόμους των πανεπιστημίων της χώρας μας και του εξωτερικού. Η τοποθεσία πάνω στον Όρλιακα είναι μια από τις καλύτερες στην Ευρώπη αφού έχει την λιγότερη φωτορύπανση και τον καθαρότερο ουρανό.
Το αστεροσκοπείο μας θα προσφέρει πολλά στην περιοχή μας και σε ολόκληρη την Ελλάδα, αλλά περισσότερο θα ωφεληθούν οι νέοι μας που θα μπορούν να βλέπουν και να μελετούν τα ουράνια σώματα όχι με γυμνό μάτι όπως τα έβλεπα εγώ τον περασμένο αιώνα τις νύχτες στο χωριό μου, αλλά με ένα αρκετά μεγάλο τεχνολογικό όργανο -ένα μοντέρνο τηλεσκόπιο. Ναι, είναι σαν να εκπληρώνεται ένα όνειρό μου».
Είστε βασικό στέλεχος της επιστημονικής ομάδας που παρακολουθεί εδώ και τέσσερα χρόνια τη διαδρομή του «Spirit» και του «Oportunity», των δύο ρομποτικών οχημάτων που οργώνουν περιοχές του Κόκκινου Πλανήτη, όπως επίσης και μιας σημαντικής έρευνας, στην οποία είστε υπεύθυνος, και η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη στον Άρη… Έχουν προκύψει ή ποια χρήσιμα συμπεράσματα ενδεχομένως να προκύψουν;
«Ο άνθρωπος είναι περίεργο πλάσμα και πάντα ερευνά. Τώρα, εδώ και πενήντα χρόνια της εποχής του διαστήματος ερευνούμε το περιβάλλον γύρω από τη Γη και ο Άρης είναι ο πιο ενδιαφέρον πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος. Έχει αρκετά απαιτούμενα χαρακτηριστικά συντήρησης ζωής στο μέλλον και θα είναι σίγουρα ο πρώτος πλανήτης που ο άνθρωπος θα επισκεφθεί στο κοντινό μέλλον. Γνωρίζουμε πολύ καλά πως ο Άρης στο παρελθόν ήταν εντελώς διαφορετικός πλανήτης από ότι είναι σήμερα -είχε κάποτε πολύ πυκνότερη ατμόσφαιρα, υψηλότερη θερμοκρασία και τρεχούμενο νερό στην επιφάνειά του, δηλαδή όλες τις προϋποθέσεις ύπαρξης ζωής. Έτσι πιστεύουμε πως είναι δυνατόν και στον Άρη να είχε αρχίσει και εκεί η ζωή. Σήμερα ο Άρης είναι νεκρός πλανήτης. Κάτι έχει συμβεί στο μακρινό παρελθόν που έχει εντελώς αλλάξει τον πλανήτη. Το «Spirit» και του «Oportunity» καθώς και πολλές άλλες αποστολές στον Άρη προσπαθούν να απαντήσουν αυτά τα ερωτήματα. Τις γνώσεις που θα αποχτήσουμε θα μπορούμε να τις χρησημοποιήσουμε για να αποφύγουμε περιπτώσεις και η Γη μας να έχει την ίδια τύχη του Άρη».
Το 2009 η NASA έχει προγραμματίσει την επόμενη αποστολή στον Άρη με την ονομασία Mars Science Laboratory (MSL), στην οποία θα είστε από τους βασικούς συντελεστές της ομάδας, ενώ το όχημα που θα προσεδαφιστεί θα είναι μεγαλύτερο και με περισσότερο εξοπλισμό από όσα έχουν προηγηθεί… Μπορείτε να μας δώσετε περισσότερα στοιχεία για αυτό το εγχείρημα; Τι περιμένετε να προκύψει;
«Κάθε καινούρια αποστολή στηρίζεται πάνω στα αποτελέσματα των προηγούμενων αποστολών και επεκτείνει τις γνώσεις μας για τον άγνωστο πλανήτη. Έτσι και το Mars Science Laboratory – η επόμενη αποστολή της ΝΑΣΑ στον Άρη με καλύτερο εξοπλισμό – θα προσπαθήσει να εντοπίσει οργανικές ουσίες εκεί για να απαντήσει στο ερώτημα αν στον Άρη είχε αρχίσει και εκεί η ζωή. Κατά την γνώμη μου αυτό είναι δύσκολο ερώτημα και η απάντησή του θα γίνει όταν επιστρέψουμε δείγματα από κατάλληλες περιοχές του Άρη για να γίνουν λεπτομερικές αναλύσεις στα καλύτερα εργαστήρια εδώ στη Γη. Το Mars Science Laboratory θα αρχίσει την προετοιμασία για επιστροφή διγμάτων απο τις μελοντικές αποστολές».
Υπερχλωρικό άλας ενδέχεται να εντόπισε στα δείγματα εδάφους που πήρε από τον πλανήτη Άρη το διαστημικό σκάφος «Φοίνιξ», σύμφωνα με επιστήμονες της NASA. Το υπερχλωρικό άλας, σημειώνεται, είναι μια δυνητικά τοξική ουσία που χρησιμοποιείται στα καύσιμα των πυραύλων.
Η αμερικανική διαστημική υπηρεσία ανακοίνωσε, πάντως, ότι χρειάζεται να γίνουν και άλλα τεστ για να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη υπερχλωρικού άλατος στο έδαφος του Κόκκινου Πλανήτη και να αποκλειστεί η πιθανότητα ρύπανσης από το ίδιο το διαστημικό σκάφος. Ποια η δική σας άποψη; Επανδρωμένες αποστολές στον Άρη, πότε θα έχουμε; Και με τη σελήνη;
«Η ΝΑΣΑ είναι πολύ προσεχτική ώστε να αποφύγουμε τη μόλυνση των πλανητών που προσεδαφιζόμαστε με ουσίες που φέρουμε μαζί μας και πιο πολύ να μη μολύνουμε τους πλανήτες με ζωντανές ουσίες από τη Γη. Γι' αυτό και στην περίπτωση του «Φοίνικα» θέλουν να βεβαιωθούν ότι το υπερχλωρικό άλας είναι τοπικό και δε σχετίζεται με τα καύσιμα πυραύλων προτού κάνουν την τελική ανακοίνωση. Εδώ φυσικά μιλούμε για μικροσκοπικές ποσότητες και όχι μεγάλες ποσότητες. Παρόμοιες παράξενες ουσίες σε μικροσκοπικές ποσότητες βρίσκουμε και σε διάφορους δορυφόρους του Κρόνου, Δία και αλλού.
Για λόγους που ανάφερα πιο πάνω, ο Άρης έχει τραβήξει την προσοχή όλων των εθνών που έχουν τη δυνατότητα να στέλνουν αποστολές στον Άρη. Έτσι, αργά ή γρήγορα, θα γίνουν και επανδρωμένες αποστολές για τον Άρη. Η ΝΑΣΑ ήδη έχει αρχίσει να κατασκευάζει τους πύραυλους και τα διαστημόπλοια που θα χρησιμοποιηθούν γύρω από το 2020 για να ξαναεπισκεφθούμε τη σελήνη – όχι απλώς για λίγες μέρες όπως έγινε την εποχή 1969-1973, αλλά για να γίνουν εκεί βάσεις για μακρόχρονη διαμονή και πιθανώς να συνεχίσουμε από εκεί και για τον Άρη. Οι επανδρωμένες αποστολές στον Άρη σχεδιάζονται από το 2035, αν όλα πάνε καλά. Και επειδή οι δαπάνες για τις επανδρωμένες αποστολές υπολογίζονται να είναι πελώριες, ίσως να χρειαστεί να γίνουν με διεθνή συνεργασία».
