ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

 Η σημερινή κρίση έχει πολλές όψεις: την αμερικανική, για την οποία μιλάνε οι περισσότεροι. Την ευρωπαϊκή, για την οποία μιλάνε λιγότεροι. Και την κινεζική πλευρά, για την οποία δεν μιλάει κανείς…

Στις ΗΠΑ είχαμε συνεχή συσσώρευση δημόσιου χρέους τα τελευταία χρόνια. Είχαμε, επίσης, συνεχή διεύρυνση του αμερικανικού ελλείμματος στο εμπορικό ισοζύγιο. Είχαμε, τέλος, τη φούσκα στην αγορά ακινήτων, που έσκασε και συμπαρέσυρε τα χρηματιστήρια, γιατί στο μεταξύ είχε μείνει χωρίς ρύθμιση η αγορά χρηματοπιστωτικών προϊόντων, με βάση τα δάνεια σε υπερτιμημένα ακίνητα. Όταν άρχισε η τιμή των ακινήτων να υποχωρεί, εκμηδενίστηκαν τα χρεόγραφα των τίτλων υψηλού ρίσκου από την αγορά ακινήτων και συμπαρέσυραν τις επενδυτικές τράπεζες και ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα.

Στο μεταξύ, αμερικανικά αξιόγραφα υψηλού ρίσκου είχαν αγοράσει και πιστωτικά ιδρύματα εκτός Αμερικής, στην Ευρώπη, ακόμα και στην Κίνα. Κι έτσι η κρίση στις ΗΠΑ μεταδόθηκε και στον υπόλοιπο κόσμο.

Απ' όλες τις εστίες κρίσης στις ΗΠΑ, η πιο σοβαρή υπήρξε η έλλειψη ρύθμισης στην αγορά χρεογράφων. Βέβαια, η αμερικανική κεφαλαιαγορά ήταν για αρκετές δεκαετίες αυστηρά ρυθμισμένη, ήδη από το 1933, επί Ρούσβελτ, με τον περιβόητο νόμο Glass-Steagall. Η ρύθμιση αυτή χαλάρωσε κάπως το 1980, επί προεδρίας Κάρτερ και με Δημοκρατικό Κογκρέσο. Χαλάρωσε πολύ περισσότερο το 1999, επί προεδρίας Κλίντον, με Ρεπουμπλικανικό Κογκρέσο και με ψήφο απ' όλες τις πτέρυγες (νόμος Gramm-Leach-Bliley). Το 2002, αποκαταστάθηκε κάποια αυστηρότητα στην επιτήρηση των τραπεζών, μετά την κατάρρευση των επιχειρηματικών κολοσσών Enron και WorldCom. Αλλά ο τομέας των επενδυτικών τραπεζών έμεινε ουσιαστικά χωρίς επιτήρηση και χωρίς ρυθμιστικούς κανόνες. Αυτή η έλλειψη ρύθμισης στον πιο δυναμικό και πιο κερδοσκοπικό τομέα της αμερικανικής οικονομίας δημιούργησε τη θρυαλλίδα της σημερινής έκρηξης.

Στην Ευρώπη είχαμε τελείως διαφορετικό πρόβλημα: μια άκαμπτη νομισματική πολιτική. Πράγματι, τα επιτόκια της Αμερικανικής Κεντρικής Τράπεζας διακυμαίνονται περισσότερο -προς τα κάτω και προς τα πάνω- προκειμένου να αντιμετωπίσουν εγκαίρως και την ύφεση και την υπερθέρμανση της οικονομίας. Αντίθετα, τα ευρωπαϊκά επιτόκια διακυμαίνονται πιο δύσκολα, καθώς η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα ασχολείται σχεδόν αποκλειστικά με την αντιμετώπιση του πληθωρισμού, αδιαφορώντας για την οικονομική ανάπτυξη.

Μόλις τον περασμένο Ιούνιο, ενώ η κρίση στις ΗΠΑ είχε ήδη ξεσπάσει και η Αμερικανική Κεντρική Τράπεζα είχε ρίξει το βασικό της επιτόκιο μέσα σε οκτώ μήνες από το 5,25% στο 2%, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα αύξησε το δικό της επιτόκιο στο 4,25%! Τις παραμονές της κρίσης, κι ενώ είχε αρχίσει η διεθνώς η οικονομική επιβράδυνση, αύξησε τα ευρω-επιτόκια, για να κάμψει τον -εξωγενή (και μη δομικό)- πληθωρισμό! Πριν από λίγες μέρες αναγκάστηκε να κάνει το ακριβώς αντίθετο: μείωσε τα επιτόκια μαζί με άλλες κεντρικές τράπεζες, στο 3,75%. Μια κίνηση που αποτελεί έμπρακτη ομολογία του προηγούμενου λάθους της.

Στην Ευρώπη, επίσης, είχαμε και το πρόβλημα του Συμφώνου Σταθερότητας. Οι χώρες-μέλη υποχρεώνονται να κρατάνε το έλλειμμα τους κάτω από το 3% του ΑΕΠ, και να μειώνουν το δημόσιο χρέος τους έως το 60%. Βέβαια, είναι απολύτως σωστή και επιβαλλόμενη η δημοσιονομική εξυγίανση. Αλλά ο τρόπος επιβολής αυτών των κανόνων είναι άκαμπτος και σε ορισμένες περιπτώσεις αντιοικονομικός.

Είναι, πράγματι, αντι-οικονομικό να προσπαθεί κανείς να περιορίσει το έλλειμμα σε εποχές οικονομικής ύφεσης. Σε τέτοιες εποχές, το αντίθετο ακριβώς είναι απαραίτητο: λιγότεροι φόροι και μεγαλύτερες δημόσιες δαπάνες -ιδιαίτερα σε δημόσιες επενδύσεις- για να τονωθεί η ενεργός ζήτηση. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ακραιφνής "κεϊνσιανός" για να αντιληφθεί ότι η κατάλληλη εποχή για να βελτιώσει τις δημοσιονομικές ισορροπίες είναι όταν η οικονομία αναπτύσσεται. Τότε μπορεί ανώδυνα να μειώσει το έλλειμμα και το χρέος. Όταν, αντίθετα, η οικονομία βρίσκεται σε ύφεση ή σε επιβράδυνση, αν επιχειρήσει να μειώσει το έλλειμμα, θα προκαλέσει ασφυξία, καταλήγοντας πιθανότατα σε μεγαλύτερα ελλείμματα και μεγαλύτερο χρέος.

Υπάρχουν, όμως, και ευρύτερες διαστάσεις της κρίσης, πέραν της Αμερικής και της Ευρώπης. Για παράδειγμα, η Κίνα έχει, χρόνια τώρα, εξαιρετικά μεγάλο εμπορικό πλεόνασμα, αλλά δεν αφήνει το νόμισμα της, το γουάν, να ανατιμηθεί (όπως απαιτούν σε αυτές τις περιπτώσεις οι κανόνες ενός συστήματος κυμαινόμενων συναλλαγματικών ισοτιμιών). Αυτή η συναλλαγματική ακαμψία της Κίνας προκάλεσε μία ακόμα μείζονα στρέβλωση στην παγκόσμια αγορά. Με αποτέλεσμα η Κίνα να σωρεύει αμερικανικά χρεόγραφα και να εκτεθεί κι αυτή στα "τοξικά χρεόγραφα" της αμερικανικής χρηματαγοράς. Κι όσο πιο πολλά συσσωρεύει, τόσο δυσκολεύεται να τα ξεφορτωθεί, χωρίς να καταστραφεί και η ίδια.

Συμπεράσματα

Συμπέρασμα πρώτο: Η σημερινή κρίση δεν είναι κρίση της ελεύθερης αγοράς γενικά, είναι κρίση των σοβαρών στρεβλώσεων της ελεύθερης αγοράς σε διάφορα μέρη του κόσμου και στο διεθνές σύστημα:

-Στις ΗΠΑ δεν υπήρχε ρυθμιστικός έλεγχος από τις νομισματικές Αρχές πάνω στις επενδυτικές τράπεζες, που ανέπτυξαν πρακτικές όλο και μεγαλύτερου ρίσκου. Η μακροχρόνια ανάπτυξη της αμερικανικής οικονομίας οδήγησε σε ανταγωνισμό μεταξύ των επενδυτικών τραπεζών για όλο και μεγαλύτερες αποδόσεις και ανάληψη όλο και μεγαλύτερου ρίσκου. Η έλλειψη οποιωνδήποτε κανονιστικών ρυθμίσεων (regulations) ώθησε τις επενδυτικές τράπεζες να χρησιμοποιήσουν τα μέσα του σύγχρονου financial engineering για να δημιουργήσουν αληθινή "πυραμίδα" επενδυτικών προσδοκιών που αυτοτροφοδοτούνταν συνεχώς. Μέχρι που κατέρρευσαν…

Έξω από τις ΗΠΑ, είχαμε μια σειρά από ακαμψίες σε διαφορετικά σημεία του κόσμου:

– Στην Ευρώπη είχαμε την ακαμψία της νομισματικής πολιτικής που ενδιαφερόταν μόνο για τον πληθωρισμό -τον οποίο δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει λόγω του εξωγενούς χαρακτήρα του-, ενώ δεν νοιαζόταν καθόλου για την επερχόμενη ύφεση. Αυτή η μονεταριστική μονομέρεια οδήγησε την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να ανεβάζει τα επιτόκια (και να απορροφά ρευστότητα από την οικονομία), δύο μόλις μήνες πριν καταρρεύσουν οι επενδυτικές τράπεζες στις ΗΠΑ, δημιουργώντας έτσι στην Ευρώπη περιβάλλον έρπουσας ύφεσης τις παραμονές της επενδυτικής κρίσης…

'Έχουμε ακόμα στην Ευρωζώνη την ακαμψία του Συμφώνου Σταθερότητας που εξαναγκάζει τα κράτη-μέλη να μειώνουν το έλλειμμα τους ακόμα και σε συνθήκες ύφεσης. Βέβαια, το Σύμφωνο Σταθερότητας ήδη φαίνεται να χαλαρώνει. Χρειάζεται, όμως, μια πολιτική που θα ενισχύει τις αναπτυξιακές δαπάνες του Δημοσίου, σε εποχές όπου χρειάζεται τόνωση της οικονομικής δραστηριότητας. Και θα μειώνει τα ελλείμματα και το χρέος μέσα από την ανάπτυξη. Έχουμε, τέλος, την ακαμψία της κινεζικής πολιτικής που οφείλει να αντιληφθεί ότι κανένας εξαγωγέας προϊόντων δεν μπορεί να ευημερεί όταν προκαλεί την πτώχευση των πελατών του. Η Κίνα οφείλει να αφήσει το νόμισμα της να διακυμανθεί ελεύθερα και η ίδια να αποδεχθεί χαμηλότερους, αλλά πιο διατηρήσιμους, ρυθμούς ανάπτυξης μακροχρόνια.

– Η Αμερική πρέπει να ξεπεράσει τις εσωτερικές ανισορροπίες της και να προωθήσει αυστηρές ρυθμίσεις στις κεφαλαιαγορές. Η επένδυση δεν είναι ανοικτό στοίχημα σε ρουλέτα, ούτε τυχερό παίγνιο με σημαδεμένη τράπουλα.

– Η Ευρώπη πρέπει να εγκαταλείψει τη δημοσιονομική της ακαμψία και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να εγκαταλείψει τον μονεταρισμό της. Είναι ευκολότερο οι χώρες να εξυγιανθούν δημοσιονομικά όταν αναπτύσσονται, παρά όταν συρρικνώνονται οικονομικά και μαραζώνουν κοινωνικά.

– Και η Κίνα πρέπει να εγκαταλείψει τον μερκαντιλισμό της, την ψευδαίσθηση ότι μπορεί να "κατακτήσει τον υπόλοιπο κόσμο" με διαρκή επέκταση των εξαγωγών, αδιαφορώντας για τις ανισορροπίες που προκαλεί διεθνώς.

Όλα αυτά σημαίνουν, μεταξύ άλλων, και αλλαγή του αναπτυξιακού υποδείγματος διεθνώς.

– Όποιος παίρνει στα σοβαρά τις αγορές δεν θεωρεί δεδομένη την αυτορρύθμισή τους.

– Όποιος παίρνει στα σοβαρά τη δημοκρατία δεν την αφήνει στη δικαιοδοσία των… κεντρικών τραπεζιτών.

– Κι όποιος παίρνει στα σοβαρά την παγκόσμια ειρήνη δεν την αφήνει στη δικαιοδοσία των… απανταχού κερδοσκόπων.

Αυτήν τη φορά μπορούμε να αποφύγουμε τους εφιάλτες του 1929. Γιατί αντιδράσαμε εγκαίρως και εγκαταλείψαμε τις εμμονές και τις ιδεοληψίες μας πριν η διεθνής κρίση γίνει "μαύρη τρύπα" και μας καταπιεί. Ειδικά στην Ευρώπη, αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε ότι πρέπει να χαλαρώσουμε τις ακαμψίες μας, χωρίς να χάσουμε τις ισορροπίες μας. Το μοντέλο "κοινωνικού φιλελευθερισμού" αποτελεί τη σύγχρονη "υπέρβαση", προς την οποία προσανατολίζονται πλέον όλες οι χώρες, σε Δύση και Ανατολή, σε Βορρά και Νότο, σε Αμερική και Ευρώπη.

Η κρίση μάς έκανε σοφότερους: Κλόνισε την αλαζονεία των ισχυρών, τις βεβαιότητες των δογματικών, τις αγκυλώσεις των γραφειοκρατών, τις πλάνες των πανίσχυρων ελίτ, την παθητικότητα των λαών, την αμετροέπεια των λαϊκιστών, τις στρεβλώσεις των αγορών, την ακαμψία των οικονομικών μοντέλων και τα ελλείμματα των διοικητικών ρυθμίσεων. Πράγματι, η κρίση μας έκανε σοφότερους.

Κι ό,τι δεν μας σκοτώνει, μας δυναμώνει…