* Του Renato Whitaker, 

Ο πληθωρικός άνδρας από τα ενοικιαζόμενα δωμάτια στο σπίτι που μένω φώναξε δυνατά για να το ακούσουμε όλοι: «Υπήρξαν πυροβολισμοί στο State Hill!». Εντάξει, σκέφτηκα, ακόμα ένας πυροβολισμός κάπου εδώ γύρω, αλλά πού; «Εκλεισαν το εμπορικό κέντρο Plaza!». Καλά τότε, ξέρω ακριβώς πού είναι.

Μια γρήγορη ανάλυση της ορολογίας: Εδώ στη Βραζιλία, ο όρος «περιφέρεια» χρησιμοποιείται ως ένα είδος κοινωνικού-γεωγραφικού τσιτάτου. Κάποιες φορές εννοεί αυτούς που στερούνται πολιτικών δικαιωμάτων και ζουν στην «περιφέρεια» της κοινωνίας. Συχνά χρησιμοποιείται και ως συνώνυμο για τις φαβέλες -ή τις παραγκουπόλεις- και όσων ζουν σ’ αυτές. Οι φαβέλες αυτές σε κάποιες περιπτώσεις βρίσκονται κυριολεκτικά στην περιφέρεια μιας πόλης, ιδιαίτερα στο Σάο Πάολο. Ωστόσο και στην Πολιτεία του Ρίο ντε Τζανέιρο, που είναι χτισμένη στα σύνορα του βραζιλιανικού υψιπέδου, οι φαβέλες γενικά βρίσκονται στους λόφους, που προεξέχουν των δρόμων της πόλης, ιδιαίτερα στο Ρίο. Εδώ, όταν κάποιος λέει «morro ή λόφο, ο όρος συνήθως είναι συνώνυμος της φαβέλας.  

Σε αυτή την περίπτωση, η Morro do Estado είναι μια μεγάλη φαβέλα που βρίσκεται ακριβώς στο κέντρο της επιχειρηματικής ζώνης του Νιτερόι, μιας πόλης απέναντι από τον Κόλπο του Ρίο ντε Τζανέιρο. Ακριβώς δίπλα στη φαβέλα του Νιτερόι βρίσκεται το Plaza, το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο. Και ακριβώς δίπλα του είναι η Πανεπιστημιούπολη Valonguinho του Ομοσπονδιακού Πανεπιστημίου Fluminense.

Πριν από μερικούς μήνες, έμενα σε ένα πανδοχείο κοντά στην περιοχή. Εχοντας ψύχωση με την προσωπική μου ασφάλεια, ρώτησα το μάνατζερ: «Είναι ασφαλές να περάσω από εκεί, σωστά;». Αναφερόμουν στον κεντρικό δρόμο που συνέδεε απευθείας τη γειτονιά όπου έμενα με το πανεπιστήμιο, μετά το State Hill. «Ναι», λέει, «μπορείς να πας χωρίς πρόβλημα. Μόνο τη νύχτα να προσέχεις». Πράγματι, μέχρι εκείνη τη στιγμή, δεν αντιμετώπισα κάποιο περιστατικό στο δρόμο. Μετά όμως τις αναφορές για την ανταλλαγή πυροβολισμών, το twitter έκανε λόγο για περιπολικά να κατευθύνονται με ταχύτητα στην είσοδο της φαβέλας. 

«Λένε ότι υπήρξαν πυροβολισμού στο state Hill, δίπλα στο Valonguinho», έγραψα σε μια chat  σελίδα. Αμέσως μια φίλη μού απαντά: «Εχω κολλήσει εδώ στη φοιτητική εστία. Είχα συνάντηση με τον επιβλέποντα καθηγητή, όταν έγινε η ανταλλαγή πυροβολισμών. Ακούγονται, επίσης, σειρήνες περιπολικών». Ηταν μια από τις πιο ζωντανές διαδικτυακές συζητήσεις που ξεκίνησα. Οι άνθρωποι προσπαθούσαν να βρουν ο ένας τον άλλον, έδιναν πληροφορίες και γενικά εξέφραζαν ανησυχία, φόβο ή αποστροφή. Μια συνάδελφος που έμενε κοντά θυμήθηκε ότι άκουσε ελικόπτερα να πετούν, καθώς και ήχο από πυροβολισμούς. Ενα δείπνο, που επρόκειτο να γίνει, ματαιώθηκε. Κάποιοι είπαν ότι δεν θα πάνε στα αυριανά μαθήματα και κάποιοι άλλοι ζητούσαν ενημέρωση για την κατάσταση από οποιονδήποτε ήταν γύρω από την περιοχή. 

Δεν ηρέμησε κανέναν το γεγονός ότι ήταν η ημέρα του Αγίου Γεωργίου – μεγάλη γιορτή στο Ρίο. Φτηνά πυροτεχνήματα εκρήγνυντο στην πόλη. Το αφτί μαθαίνει να ξεχωρίζει την ποικιλία των ήχων. Για παράδειγμα, ένα πυροτέχνημα έχει πολύ χαρακτηριστικό ήχο: μια ξαφνική έκρηξη, λάμψη, μισό δευτερόλεπτο διακοπή και έπειτα το μπαμ μιας οκτάβας χαμηλότερο. Αποτελεί συνήθεια είτε για τους πανηγυρισμούς (όπως σε μια ποδοσφαιρική νίκη) είτε για τους εμπόρους ναρκωτικών στις φαβέλες να δείξουν τον ερχομό νέων ναρκωτικών στους αγοραστές ή να προειδοποιήσουν ότι πλησιάζει η Αστυνομία. Τώρα, όμως, ήταν μια περιστασιακή έκρηξη που δεν θα μπορούσα να αποκλείσω ότι προέρχεται από πυροβόλο όπλο.  

Από τότε που ξεκίνησε το πρόγραμμα της Αστυνομίας για ειρήνευση στο Ρίο, οι συμμορίες ναρκωτικών απωθούνται είτε σε πιο απομακρυσμένες φαβέλες της πόλης είτε μακρύτερα, σε φαβέλες γειτονικών πόλεων. Ο δήμος του Sao Goncalo έχει πληγεί ιδιαίτερα, όπου συνάδελφος μου έλεγε ότι ακόμα βλέπει περιστασιακά στους δρόμους εμπόρους ναρκωτικών να κυκλοφορούν με όπλα. Η απομάκρυνση των εμπόρων ναρκωτικών έχει αντίκτυπο και στο Νιτερόι, παρά το γεγονός ότι το πρόγραμμα ειρήνευσης έχει ξεκινήσει ήδη εκεί.

Αυτό δεν εμπόδισε μια άγρια, μίας ώρας διάρκεια, ανταλλαγή πυροβολισμών στο Morro do Cavalao, μιας άλλης φαβέλας, κοντά στο Νιτερόι. Αυτή τη φορά η Αστυνομία κυνήγησε ένα κύμα ένοπλων ληστών που ανέβηκαν στο λόφο και ανταπέδωσαν τους πυροβολισμούς. Αυτό συνέβη έπειτα από ένα παρόμοιο κυνηγητό λίγες εβδομάδες πριν, το οποίο έληξε με τη ρίψη εκρηκτικού μηχανισμού στα κρατητήρια της Αστυνομίας. Πράγματι, όσο καιρό είμαι εδώ, πυροβολισμοί θα ακουστούν από τον κοντινό λόφο κάθε δεύτερη εβδομάδα, άλλες φορές αμφίδρομης και άλλες μονόδρομης κατεύθυνσης.

Ακόμη και σε ορισμένες περιοχές όπου η Αστυνομία έχει επιβάλει «ειρήνη», η κατάσταση δεν είναι αυτή που φαίνεται. Το γενικό πλαίσιο των UPP (σ.σ.: πρόγραμμα ειρήνευσης της Αστυνομίας) είναι οι δυνάμεις ασφαλείας να ανακοινώνουν την εισβολή τους στις φαβέλες, ώστε να δίνεται αρκετός χρόνος στους εμπόρους ναρκωτικών να φύγουν και να αποφύγουν τη σύγκρουση και στη συνέχεια φτιάχνουν Αστυνομικά Τμήματα, ώστε να μη γίνει ποτέ ξανά έγκλημα. Τέλος! Ωστόσο, στις μεγάλες φαβέλες, όπως στο Mare και το Complexo do Alemao, οι έμποροι ναρκωτικών παραμένουν σε απομακρυσμένες περιοχές και ανταποδίδουν τα πυρά. Τις προάλλες, στο Mare χρειάστηκε η επέμβαση του στρατού προκειμένου να ενισχυθεί η δράση της Αστυνομίας στην κοινότητα.  

Οταν η ανασφάλεια περάσει από την περιφέρεια στο κέντρο αυτών των πόλεων, δεν είναι πάντα ως αποτέλεσμα οργανωμένης εγκληματικότητας. Υπάρχουν ολοένα και περισσότερες περιπτώσεις κατοίκων από τις φτωχές φαβέλες που συγκεντρώνονται γύρω από τους κεντρικούς δρόμους, τους κλείνουν και καίνε συντρίμμια και οχήματα, ιδιαίτερα λεωφορεία. Τυπικά αυτές οι διαμαρτυρίες προκαλούνται από το θάνατο κάποιου μέλους της κοινότητας, που σκοτώθηκε -ή νομίζουν ότι σκοτώθηκε- από την Αστυνομία. Κάποιες φορές, οι κακές δημόσιες υπηρεσίες λειτουργούν επιβαρυντικά. Τις προάλλες, μια τέτοια διαμαρτυρία έκλεισε τους δρόμους και προκάλεσε ζημιά στο δίκτυο ηλεκτροδότησης, προκαλώντας τοπικές διακοπές ρεύματος, κοντά στο διαμέρισμα των γονιών μου.

Το κάψιμο των λεωφορείων αποτελεί παλαιά τακτική των συμμοριών ναρκωτικών, σύμβολο της δυσαρέσκειάς τους για κάποιο δημόσιο μέτρο. Τώρα λειτουργεί ως αλληγορία για τις διαμαρτυρίες της φαβέλας. Το κάψιμο λεωφορείων κοστίζει, είναι απρόσφορο, ικανό για πρωτοσέλιδο, και, ως εκ τούτου, αποτελεί την τέλεια εκδήλωση θυμού της (φαβέλας). Τότε, πάλι, υπάρχει μια δυσαρέσκεια, βαθύτερη του θανάτου ενός μέλους μιας οικογένειας ή της έλλειψης τρεχούμενου νερού. Η οργή των κατοίκων της φαβέλας είναι αποτέλεσμα του συστηματικού αποκλεισμού γενεών από το εύπορο «κέντρο» το οποίο υπάρχει και πριν από την επιβολή της δουλείας στη Βραζιλία.  

Μεταξύ αυτών που μιλώ από τη μεσαία και ανώτερη τάξη, υπάρχει μια σαφής αίσθηση ότι η όλη κατάσταση αρχίζει να επιδεινώνεται. Οχι απαραίτητα μόνο στην ασφάλεια, αλλά σε ζητήματα όπως τα ημιτελή έργα κατασκευής για στάδια, υποδομές μεταφορών ή άλλα μεγάλα έργα τα οποία επρόκειτο να ολοκληρωθούν μέχρι το Παγκόσμιο Κύπελλο, αλλά θα τελειώσουν πολύ μετά. Η απαισιοδοξία για την κατάσταση της χώρας αποτελεί ουσιαστικά εθνικό σπορ. «Imagina na Copa» ή «Φαντάσου πώς θα είναι στο Παγκόσμιο Κύπελλο» έγινε σύνθημα τα τελευταία χρόνια, ειδικά όταν κάτι δεν πήγαινε καλά. Ενας πυροβολισμός; Αλλη μια βίαιη διαμαρτυρία; Τρομερή κίνηση από τις ημιτελείς μεταρρυθμίσεις στις μεταφορές; Ληστείες; Πληθωρισμός; Αστυνομική βία; Διαφθορά; Imagina na Copa.  

Κανείς που γνωρίζω δεν είναι ενθουσιασμένος με αυτό το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα. Τουλάχιστον με τον τρόπο που ήταν στα προηγούμενα ποδοσφαιρικά παιχνίδια, όπου η απαισιοδοξία είχε να κάνει περισσότερο με την κακή επίδοση της ομάδας μας και όχι με το φόβο ότι κάτι κακό μπορεί να γίνει στη χώρα. Ηδη διεθνείς μιντιακοί οργανισμοί δημοσιεύουν καυστικά άρθρα για τον αργό ρυθμό των μεταρρυθμίσεων, των κατασκευών και φυσικά για τα περιστατικά βίας.

Η συμπλοκή στο State Hill δεν άργησε να λήξει. Ο παγιδευμένος συνάδελφός μου πήγε σπίτι του, απ’ όπου ανάρτησε φήμες για επιδρομή της Αστυνομίας την επομένη στις φαβέλες της πόλης. Ο κυβερνήτης της πολιτείας, Luiz Fernando Pezao, ανακοίνωσε παραστρατιωτική αστυνόμευση στο Νιτερόι μετά τους πυροβολισμούς. Ολοι στο chat ήταν ανήσυχοι για το πώς θα εξελιχθεί η κατάσταση την επομένη.

«Το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα θα είναι πόλεμος, αδερφέ», ο πληθωρικός γείτονάς μου φώναξε γελώντας από το δωμάτιό του.

* Συνεργάτης του Stratfor, που ζει και σπουδάζει στο Ρίο ντε Τζανέιρο. Το δοκίμιο είναι από τις προσωπικές του σημειώσεις.

**Ειδική συνεργασία της εταιρίας αναλύσεων Stratfor Με τον Τύπο της Κυριακής