Για την επαναφορά του άγιου θεσμού του «τιμίου πρεσβυτερίου» μέσα στην Εκκλησία

Για να αντιμετωπισθoύν οι μαύρες μέρες που έρχονται

ΠΕΡΝΟΥΜΕΝ ΚΡΙΣΙΝ… Ο ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΕΣΒΥΤΕΡΙΟΝ

Του Πρωτοπρεσβύτερου Κωνσταντίνου Διον. Καπετανοπούλου

α’ Το «κύμα» που έρχεται…

Περνάμε κρίση μεγάλη. Μια κρίση βαθιά που σπρώχνει στα όρια της χρεωκοπίας ολόκληρο το κοινωνικό οικοδόμημα. Εκείνο που άμεσα μας απειλεί είναι μια εσωτερική μόλυνση, η οποία ενδημεί στην καρδιά μας και στα σπλάχνα της Ελλαδικής κοινωνίας. Σπανίζουν οι αξίες, που ομόρφαιναν, καταξίωναν και έδιναν νόημα στη ζωή μας. Σήμερα οι αξίες αυτές περιφρονούνται, περιθωριοποιούνται. Βεβηλώνονται βάναυσα. Πολεμούνται αδίστακτα. Χαρακτηρίζονται ως ντεμοντέ. Χαρακτηρίζονται άχρηστες και επικίνδυνες.

Μερικές πλευρές της βαθειάς κρίσεως είναι:

1. Η διάλυση της οικογένειας

2. Η κάθετη αύξηση των διαζυγίων

3. Η βία μεταξύ των μαθητών στα σχολεία

4. Η ανεργία

5. Η απελπισία της νεολαίας

6. Το «πνίξιμο» της νεολαίας στην άσπρη σκόνη

7. Η απαξίωση της πολιτικής στις καρδιές των Ελλήνων

8. Η υπογεννητικότητα, η βραδυφλεγής αυτή βόμβα

9. Ο πανσεξουαλισμός που σαρώνει τα πάντα

10. Η οικονομική εξαθλίωση πολλών Ελλήνων

11. Η κατάθλιψη σαν αρρώστια.

Όλα αυτά προοιωνίζουν ένα μέλλον πολύ σκοτεινό για την Πατρίδα μας. Έρχονται μαύρες ημέρες. Ίσως, εάν δεν λάβει τα μέτρα της η Πολιτεία, ίσως σημειωθεί κοινωνική έκρηξη. Και σαν να μη φτάνουν όλα αυτά, ολόκληρο το πολιτικό φάσμα διακατέχεται από αντιεκκλησιαστικό μένος. Δεν μπορεί η δεν θέλει να δει το ρόλο της Εκκλησίας στην Ρωσία του Πούτιν και του Μεντβέντεφ. Όλο αυτό το φάσμα μένει ανυποψίαστο για το ρόλο της Εκκλησίας στην ψυχική ισορροπία των Ελλήνων. Και το νυν υπάρχον μέρος του φάσματος αυτού θα κάνει ζημιές στο χρόνο, που έρχεται. Μη βλέπετε, που δε μιλάει, επειδή έχει οικονομικά αδιέξοδα. Όταν σταθεί στα πόδια του, αν σταθεί, τότε θα δείξει το πραγματικό πρόσωπό του απέναντι της Εκκλησίας. Λίγη υπομονή…

Για να αντιμετωπισθεί το «κύμα» που έρχεται, είναι αδήριτη ανάγκη να επανασυσταθεί ο θεσμός, ο άγιος θεσμός, του «τιμίου πρεσβυτερίου» μέσα στην Εκκλησία. Ο θεσμός αυτός είναι πανάρχαιος και όταν λειτουργήσει θα προφυλάσσει τον Επίσκοπο από λάθη, γιατί το «πρεσβυτέριον» θα είναι η ασπίδα προστασίας του Επισκόπου, όχι του προσώπου του τόσο, όσο του θεσμού.

Σήμερα λειτουργούν παρά τω Επισκόπω συνεργάτες, σύμβουλοι, εισηγητές η και ενίοτε συκοφάντες και κόλακες. Αυτός ο «θεσμός» των «συνεργατών», είναι άγνωστος παντελώς στην Εκκλησία μας. Πουθενά, ούτε στους Πατέρες, ούτε στις Συνόδους υπάρχει αυτό το «σώμα» των «συνεργατών». Αυτοί με τις εισηγήσεις τους κάνουν ζημιά και εκθέτουν τον Επίσκοπο αρκετές φορές. Όταν όμως λειτουργεί το «πρεσβυτέριον», τότε τα λάθη θα είναι πολύ λίγα. Η επιμονή των Επισκόπων να κρατούν στο περιθώριο το «τίμιον πρεσβυτέριον» έχει σαν αποτέλεσμα οι μεν Επίσκοποι να φέρονται ως ενίοτε σατράπες, οι δε πρεσβύτεροι να αποστασιοποιούνται με όλες τις εκ τούτου συνέπειες. Η Εκκλησία με την επανασύσταση του θεσμού του «τιμίου πρεσβυτερίου» θα μεγαλουργήσει, θα είναι Εκκλησία αντοχής και μαρτυρίας Χριστού στο κόσμο.

Μια μικρή αναδρομή στο παρελθόν θα καταδείξει του λόγου το αληθές.

β’ Ο Επίσκοπος και οι πρεσβύτεροι (η ξεχασμένη αλήθεια).

Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. Ιγνάτιος τόνισε, μιλώντας στην Ιεραρχία της Εκκλησίας, ότι «πρέπει να επιστρέψουμε στην εποχή, που ο Επίσκοπος περιβαλλόταν από το πρεσβυτέριο» και ότι «δεν είμαστε αυτοκρατορία»*. Πρώτη φορά ακούστηκαν τέτοια λόγια!

«Στην αρχαία Εκκλησία οι πρεσβύτεροι αποτελούν ισχυρότατον λειτούργημα. Δια τούτο και οι Επίσκοποι και οι Απόστολοι πολλάκις εκαλούντο πρεσβύτεροι». Γράφει ο Ι. Π.** προς τον Αρχιδιάκονο του Πηλουσίου Λούκιον, ο οποίος ήταν πλεονέκτης πουλώντας χειροτονίες: «Οφθαλμοί Επισκόπου τυχαίνει να είναι οι του σεπτού θυσιαστηρίου διάκονοι, εσύ δε είσαι αρχηγός αυτών κατά συγχώρησιν Θεού… και τον Επίσκοπον που πείθεται σε σένα χωρίς να εξετάσει τα πράγματα, και μολύνεις το Θείον Βήμα με την πλεονεξία σου…».1 Βλέπουμε να ονομάζει τους διακόνους οφθαλμούς του Επισκόπου δηλ. όπως τα μάτια είναι ότι πιο ωραίο και πολύτιμο στον άνθρωπο, έτσι πρέπει να είναι και οι υπηρετούντες το Θυσιαστήριο Διάκονοι για τον Επίσκοπο! Δηλαδή μεταξύ Επισκόπου και διακόνων πρέπει να υπάρχει βαθειά σχέση. Έτσι, έβλεπε η Εκκλησία και τις σχέσεις πρεσβυτέρου και Επισκόπου.

Συγκεκριμένως:

1. Ο Αλεξανδρείας Αλέξανδρος, προκειμένου να καταδικάσει τον Άρειον, συνεκάλεσε το πρεσβυτέριον της Επισκοπής του.

2. Η πρώτη Σύνοδος της Αντιοχείας, η οποία συνεκλήθη εναντίον του Παύλου του Σαμοσατέως, περιελάμβανε πρεσβυτέρους και διακόνους! Μάλιστα, όπως αναφέρει ο Ευσέβιος, ο πρεσβύτερος Μαλχίων υπογράφει στην συνοδική επιστολή μεταξύ των Επισκόπων.

3. Στις Εκκλησίες της Δύσεως, της Ρώμης και της Καρθαγένης, ο Επίσκοπος ενήργει μετά του Κλήρου!

4. Στην Εκκλησία της Ρώμης ο Επίσκοπος Κορνήλιος, όταν ήρθε το θέμα του Μαξίμου και των άλλων ομολογητών, που είχαν πάρει το μέρος του Ναβατιανού, δεν έπραξε τίποτα απολύτως μέχρι να συγκληθεί το Πρεσβυτέριο για λήψη συμβουλής και συναινέσεως επί του θέματος.

5. Ο Άγιος Κυπριανός ο Καρχηδόνος στις Επιστολές του ομιλεί περί του Πρεσβυτερίου του. Σε μια δε από αυτές γράφει ότι έθεσε κανόνα στην αρχή της επισκοπικής του ζωής, ότι δεν θα πράξει τίποτε χωρίς την συμβουλή και την συναίνεση του λαού! Σήμερα ο λαός και το πρεσβυτέριον είναι στο περιθώριο…

6. Την ίδια τακτική παρατηρεί και ο Επιφάνιος στην Εκκλησία της Εφέσου κατά την καταδίκη του Νοητού, διότι, όπως γράφει, προσήχθη αυτός προ του Πρεσβυτερίου, το οποίον τον απέβαλε της Εκκλησίας. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι ο Επίσκοπος ήταν ενωμένος με το Πρεσβυτέριον του σ᾽ αυτήν την κρίση του Νοητού.2

Σήμερα τα πιο πάνω είναι όνειρο θερινής… νυκτός (!) Πρέπει ακόμα να αναφερθεί ότι οι Πρεσβύτεροι επιτρεπόταν να κάθονται μαζί με τον Επίσκοπο στην Εκκλησία. Οι θέσεις ήταν θρόνοι μικρότεροι από το θρόνο του Επισκόπου. Αυτή την πληροφορία μας δίδει ο Άγιος Γρηγόριος ο Νανζιανζηνός στην ομιλία του για την χειροτονία του εις πρεσβύτερον. Και ο Ευσέβιος ο ιστορικός μας έχει αφήσει παρόμοιες πληροφορίες. Το σύνθρονον πάνω στο οποίο εκάθηντο ο Επίσκοπος και οι πρεσβύτεροι είχε σχήμα ημικυκλικόν και στο μέσον υπήρχε ο θώκος του Επισκόπου. Από την θέση που κατείχαν οι Πρεσβύτεροι πλησίον του Επισκόπου εις τον Ναόν, πρέπει να εννοήσουμε και την θέση τους γενικώς στην διοίκηση της Εκκλησίας. Πράγματι, οι πρεσβύτεροι της αρχαίας Εκκλησίας αποτελούσαν το Συμβούλιο του Επισκόπου! Σήμερα αυτή η αγία παράδοσις έχει εξοβελισθεί από την Εκκλησία, και την θέση των εγγάμων Πρεσβυτέρων την έχουν πάρει ως επί το πλείστον, ως μη όφειλε, οι άγαμοι πρεσβύτεροι, δηλ. Αρχιμανδρίτες. Οι έγγαμοι πρεσβύτεροι έχουν παραγκωνιστεί και είναι στη… γωνία. Δεν συμμετέχουν καθόλου στη λήψη αποφάσεων.

7. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέγει ότι οι πρεσβύτεροι αποτελούν συνέδριο, το οποίο θυμίζει το Σανχεντρίν των πρεσβυτέρων των Εβραίων στην Ιερουσαλήμ.

8. Ο Άγιος Κυπριανός ο Καρχηδόνος αποκαλεί τους πρεσβυτέρους «το ιερόν και έντιμον τραπέζιον του κλήρου».

9. Ο Άγιος Ιερώνυμος αποκαλεί τους πρεσβυτέρους συνέδριον του Χριστού.3

Από τα πιο πάνω φαίνεται καθαρά ότι μολονότι ο Επίσκοπος είναι ο πρίγκηψ η η κεφαλή του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου και τίποτε δεν μπορεί να γίνει χωρίς αυτόν, εν τούτοις ο Επίσκοπος τίποτε δεν δύναται να πράξει σχετικώς με την διακυβέρνηση της Εκκλησίας και της Πειθαρχίας, χωρίς την γνώμη και την βοήθεια των πρεσβυτέρων. Ακόμη, και πρέπει να τονισθεί αυτό, έχουμε σαφείς μαρτυρίες περί συμμετοχής των Πρεσβυτέρων σε Επαρχιακές Εκκλησιαστικές Συνόδους. Εις την σύνοδο της Ελβίρας, ήσαν παρόντες μεταξύ των Επισκόπων και 36 Πρεσβύτεροι! Στην πρώτη Σύνοδο της Αρελάτης, η οποία συνεκλήθη υπό του Κωνσταντίνου ήσαν παρόντες και πρεσβύτεροι. Το ίδιο συμβαίνει και στις Ρωμαϊκές επαρχιακές Συνόδους, οι οποίες συνεκλήθησαν υπό του Ιλαρίου το 461, υπό του Φίληκος το 487, του Συμμάχου το 499 και το 502 και του Γρηγορίου του Β´ το 715.4

Υπήρξαν και περιπτώσεις συμμετοχής Πρεσβυτέρων, αν και ολίγες σε Οικουμενικές Συνόδους. Στην Β´ Οικουμενικήν Σύνοδον ήσαν παρόντες και τρεις (3) πρεσβύτεροι μεταξύ των 150 επισκόπων. Στην Ζ´ Οικουμενικήν Σύνοδον έλαβε μέρος και ένας (1) πρεσβύτερος ονόματι Λέων.

Από τα εκτεθέντα παραδείγματα, που αποτελούν και παράδοση της Εκκλησίας, φαίνεται καθαρά ότι υπήρχε αρμονική συνεργασία πρεσβυτέρων και Επισκόπου. Από τους σπουδαιότερους, όμως υποστηρικτές των προνομίων των πρεσβυτέρων, είναι ο αφθαρτοστεφανωμένος Επίσκοπος Αντιοχείας, ιερομάρτυς Ιγνάτιος.5 Αυτός πάντοτε συνδέει τους πρεσβυτέρους με τους Επισκόπους, ως προεδρεύοντας επί της Εκκλησίας. Εμελέτησα τις επιστολές του και το διαπίστωσα. Μπορώ δε ακόμα να είπω ότι αυτές αποτελούν πολύτιμα πετράδια της Χριστιανικής Γραμματείας.

Για τον Επίσκοπον γράφει ότι πρέπει να τον προσβλέπουμε, όπως (προσβλέπουμε) τον Κύριον Ιησούν Χριστόν και ότι η υποταγή στον Επίσκοπον είναι υποταγή στον Ιησούν Χριστόν.6 Και αλλού στους Τραλλειανούς, γράφει ότι «είναι αναγκαίο…, να μη πράττουν τίποτε χωρίς την σύμφωνον γνώμη του Επισκόπου».7

Τονίζει όμως ιδιαιτέρως την συνεργασία πρεσβυτέρων και Επισκόπου, η οποία πρέπει να εκτείνεται σε βάθος. Αυτό εννοεί, όταν γράφει ότι οι πρεσβύτεροι είναι οι χορδές στην επισκοπική κιθάρα! Παραθέτω το κείμενον: «Όθεν πρέπον υμίν συντρέχειν τη του Επισκόπου γνώμη, όπερ και ποιείτε. Το γαρ αξιονόμαστον υμών πρεσβυτέριον του Θεού άξιον, ούτως συνήρμοσται τω Επισκόπω, ως χορδαί κιθάρα. Δια τούτο εν τη ομονοία υμών και συμφώνω αγάπη Ιησούς Χριστός άδεται».8 Χρησιμοποιεί το ρήμα «συνήρμοσται», για να τονίσει ότι με αρμονία πρέπει να είναι τοποθετημένες οι χορδές, οι πρεσβύτεροι δηλαδή, στην κιθάρα, στον Επίσκοπον. Ακόμα υπονοεί ότι χωρίς τις «χορδές» η «κιθάρα» είναι άχρηστη, γιατί τότε δεν υπάρχει ομόνοια και αγάπη με συνέπεια να μη «άδεται Ιησούς Χριστός», να μη δοξολογείται ο Κύριος Ιησούς Χριστός.

Σήμερα οι «χορδές» είναι στην «αποθήκη»… Περιμένουν αυτόν, που θα τις συναρμόσει πάνω στην «κιθάρα»… Μόνο με την συναρμογήν αυτήν θα δοξάζεται ο Ιησούς Χριστός!…

Γράφει προς τους Μαγνησίους και χαρακτηρίζει τον Επίσκοπον «αξιοπρεπέστατον», τους δε πρεσβυτέρους «αξιόπλοκον πνευματικόν στέφανον»! Και συνεχίζει: «Δείξτε υποταγή στον Επίσκοπον και μεταξύ σας, όπως ο Χριστός υπετάγει στον Πατέρα κατά σάρκα και οι Απόστολοι στον Χριστόν, τον Πατέρα και το Πνεύμα».9

Στους Τραλλειανούς γράφει τα εξής αξιοπρόσεκτα: «Παρομοίως όλοι να εντρέπονται τους Διακόνους, όπως τον Ιησούν Χριστόν, (να εντρέπονται) και τον Επίσκοπον, ο οποίος είναι τύπος του Πατρός, τους δε πρεσβυτέρους (να εντρέπονται) ως συνέδριον Θεού και ως σύνδεσμον Αποστόλων. Χωρίς αυτούς Εκκλησία δεν ονομάζεται. Παρατηρούμε ότι ο Θεοφόρος Ιγνάτιος θεωρεί τους Πρεσβυτέρους ως αποστολικόν σύνδεσμον! Αν ο Άγιος Ιγνάτιος ζούσε σήμερα θα μπορούσε να διατυπώσει τέτοιες θέσεις; Το συμφέρον της Εκκλησίας, νομίζω, επιτάσσει να γυρίσουμε πίσω και να λάβουμε υπ᾽ όψιν τις παρακαταθήκες των Πατέρων μας.

Στους Σμυρναίους γράφει: «Όλοι ακολουθείτε τον Επίσκοπον, όπως ο Ιησούς Χριστός (ακολουθεί) τον Πατέρα, και τους πρεσβυτέρους, όπως (ακολουθείτε) τους Αποστόλους, τους δε Διακόνους να τους εντρέπεσθε ως εντολήν Θεού…».11

Για τον Επίσκοπον τονίζει: «Όπου φανεί ο Επίσκοπος, εκεί και η Εκκλησία (το πλήθος) ας είναι· όπως ακριβώς, όπου φανεί ο Ιησούς Χριστός, εκεί (φανερώνεται) και η καθολική Εκκλησία. Δεν επιτρέπεται χωρίς τον Επίσκοπον ούτε να βαπτίζει κανείς, ούτε να κάνει έργα αγάπης, αλλά ο,τι εκείνος δοκιμάσει, αυτό είναι ευάρεστον στον Θεόν, για να είναι έτσι ασφαλές και βέβαιον κάθε τι που γίνεται».12 Και συμπληρώνει: «αυτός που πράττει κάτι κρυφά από τον Επίσκοπον λατρεύει τον διάβολον» και «αυτός που τιμά τον Επίσκοπον από τον Θεόν έχει τιμηθεί».13 Θεωρεί δε καθαρόν στην συνείδηση αυτόν, ο οποίος δεν πράττει χωρίς την «σύμφωνον γνώμη» του Επισκόπου και του πρεσβυτερίου και του Διακόνου.14

Όταν δε συνιστά στους πιστούς υποταγήν στον Επίσκοπον, στους πρεσβυτέρους και στους Διακόνους, νομίζω ότι θεωρεί πως η θέση του Επισκόπου χωρίς τους πρεσβυτέρους αποδυναμώνεται ουσιαστικά. Δεν θέλει μόνο τον Επίσκοπον. Δεν μπορεί, κατά τον Θεοφόρον Ιγνάτιον, ο Επίσκοπος να ποιμαίνει την Εκκλησίαν, παρά μόνον σε συνεργασία και εσωτερικήν εν Χριστώ ενότητα με τους Πρεσβυτέρους του .

Αυτοί οι Πρεσβύτεροι, είναι για τον Επίσκοπον η δύναμίς του, ο στέφανος και οι «χορδές» στην «κιθάρα» του! Μόνον με αυτήν, και μέσα απ᾽ αυτήν την ενότητα θα δοξάζεται ο Τριαδικός Θεός.

Είναι ανάγκη επιτακτική, «ν᾽ ανανεώσουμε τα αρχαία των Πατέρων ίχνη…».15 Αυτά έγραφε ο Μέγας Βασίλειος στον Επίσκοπον Μεδιολάνων Αμβρόσιον. Οι αλήθειες του, τονίζει και εκφράζει ο Ιγνάτιος, είναι ανάγκη να πάψουν να είναι ξεχασμένες. Πρέπει να επανέλθουμε «στο παλαιόν της Εκκλησίας σχήμα»16, όπως γράφει ο Μέγας Βασίλειος.

γ’ Σαν Επίλογος

Η βαθειά συνεργασία, εν Αγίω Πνεύματι, Επισκόπου και πρεσβυτέρων θα προσδώσει μεγαλείον στον θεσμόν του Επισκόπου. Γράφει ο G. Courtois για το μεγαλείον: «το αληθινόν μεγαλείον είναι ελεύθερον, γλυκό, οικείον, λαοφιλές· αφήνεται να το πλησιάσουν και να το ψηλαφίσουν· δεν χάνει τίποτα με το να το δουν από κοντά. Όσο πιο πολύ το γνωρίζουν τόσο περισσότερο το θαυμάζουν· γέρνει από καλωσύνη προς τους κατωτέρους του και ξαναγυρίζει χωρίς προσπάθεια στο φυσικό του».17 Τέτοιο μεγαλείο πρέπει να έχει η καρδιά ενός Επισκόπου. Εάν δεν το έχει, τότε κάνει χρήση εξουσίας, που φθάνει ενίοτε μέχρι την σκληρότητα… Τότε γίνεται Δεσπότης…

Η δυνατή εξουσία είναι εκείνη, που στηρίζεται στη δύναμη της αγάπης. Ένας Επίσκοπος πρέπει να το γνωρίζει ότι δεν θα γελαστεί ποτέ από την υπερβολική καλωσύνη του. Οι άνθρωποι είναι συνήθως δειλοί και διστακτικοί, και οι καρδιές τους ανοίγουν με την εγκαρδιότητα και τη καλωσύνη και κλείνουν με τη τραχύτητα… Η αμοιβή ενός Επισκόπου, που αγαπά βαθειά τους πρεσβυτέρους του, θα βρίσκεται πάντοτε μέσα στο βλέμμα τους. Αυτός ο Επίσκοπος μπορεί να τα ζητήσει όλα από τους πρεσβυτέρους του, γιατί θα έχει βασιλέψει στην καρδιά τους! Ο άνθρωπος και ο παπάς, είναι ελεύθερη φύση, δεν είναι δυνατόν να κατακτηθεί ουσιαστικά παρά μονάχα με τη καλωσύνη. Ο κάθε παπάς μπορεί να αντισταθεί σε ένα επιχείρημα, αλλά στη βαθειά καλωσύνη της καρδιάς του Επισκόπου του θα λυγίσει, έστω και αν είναι καμωμένος από σίδερο…

Έρχονται ημέρες δύσκολες για την Πατρίδα μας. Οι Επίσκοποι της Εκκλησίας μας ας αγκαλιάσουν τον έγγαμο παπά. Τότε θα γίνει «Άνοιξη» στην Εκκλησία!… Γιατί πρέπει ο παπάς να σέβεται βαθειά τον Επίσκοπόν του και να τον αγαπά, και όχι να τον φοβάται.

Η Εκκλησία είναι Μητέρα της Ελευθερίας! Μέσα σ᾽ αυτό το περιβάλλον της Ελευθερίας εν Χριστώ, πρέπει να ζει και να πολιτεύεται και ο Επίσκοπος και ο Πρεσβύτερος… Μέσα σ᾽ αυτήν την Μητέρα της Ελευθερίας δεν έχουν θέση «Αυτοκράτορες», όπως ετόνισε ο Σεβασμιώτατος Βόλου κ. Ιγνάτιος.

Υποσημειώσεις

* Και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ν. Σμύρνης, κ.κ. Συμεών, εξέφρασε ανάλογη στάση στο Ζ´ Πανελλήνιον Λειτουργικόν Συμπόσιον (σελ. 217 έως 230)

** Ισίδωρος Πηλουσιώτης

1. MIGHE 78, 200

2. Μεθοδίου Φούγια, Αρχιμανδρίτου, «Κανονικά και Ποιμαντικά πάρεργα», σελ. 38

3. Από το έργον «Κανονικά και Ποιμαντικά πάρεργα» σελ. 38, 42, 43, 44

4. Από το ίδιο, σελ. 48–51

5. Εμαρτύρησε στη Ρώμη το έτος 107, γενόμενος βορά των θηρίων. Έγραψε επιστολές προς Εφεσίους, Μαγνησίους, Τραλλιανούς, Ρωμαίους, Φιλαδελφείς, Σμυρναίους και προς τον Ιερομάρτυρα Πολύκαρπον, Επίσκοπον Σμύρνης. Υπάρχουν εις τον Β´ τόμον της Βιβλιοθήκης Ελλήνων Πατέρων.

6. Προς Εφεσίους σελ. 265 και προς Τραλλιανούς, σελ. 272.

7. Τραλλιανούς, σελ. 272.

8. Εφεσίους, σελ. 265.

9. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων, τομ. Β´, σελ. 271.

10. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων, τομ. Β´, σελ. 272.

11. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων, τομ. Β´, σελ. 281.

12. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων, τομ. Β´, σελ. 281.

13. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων, τομ. Β´, σελ. 277, 272, 270, 268, 282.

14. 32, 712, Πατρολογία.

15. 32, 305, Πατρολογία.

16. Η τέχνη του αρχηγού, σελ. 105, G. Courtois.

17. Η τέχνη του αρχηγού, σελ. 106, G. Courtois.