Του Γιώργου Μενεσιάν, Διεθνολόγου – Επικεφαλή της Ομάδας Μέσης Ανατολής του (Ι.ΔΙ.Σ), ερευνητή στο Washington Institute for Defence & Security.
Τον Σεπτέμβριο του 2023, οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν παραβίασαν την εκεχειρία και επιτέθηκαν στον αρμενικό θύλακα του Ναγκόρνο Καραμπάχ (ή Αρτσάχ). Οι Αρμένιοι του Αρτσάχ είχαν ήδη βιώσει διωγμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου του 1991-1994, αλλά και νωρίτερα, μετά το 1988, όταν το Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν είχε προχωρήσει σε εκκαθαρίσεις του αρμενικού πληθυσμού στην περιοχή.
Το Αρτσάχ αποτελεί μία από τις κοιτίδες του αρμενικού έθνους. Στον διάβα των αιώνων υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του αρμενικού πολιτισμού και της αρμενικής εκκλησίας. Για παράδειγμα, στην περιοχή βρίσκεται το μοναστήρι του Αμαράς, το οποίο χτίστηκε στις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. από τον Άγιο Γρηγόριο τον Φωτιστή, τον άνθρωπο που εκχριστιάνισε την Αρμενία. Πρόκειται για το παλαιότερο αρμενικό μοναστήρι στον κόσμο, στο οποίο λειτούργησε και το πρώτο αρμενικό σχολείο.
Οι Αρμένιοι του Αρτσάχ για αιώνες διατηρούσαν μια μορφή ημιαυτονομίας, εκμεταλλευόμενοι το ορεινό περιβάλλον της περιοχής, το οποίο λειτουργούσε ως φυσικό οχυρό απέναντι σε εχθρικές δυνάμεις. Ωστόσο, υπήρξαν περίοδοι κατά τις οποίες οι τοπικοί αρμενικοί πληθυσμοί υπήρξαν θύματα σφαγών και λεηλασιών. Ενδεικτικά, την περίοδο 1919-1920, οι Αρμένιοι της περιοχής υπέστησαν θηριωδίες από τις δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν, οι οποίες, στην προσπάθειά τους να καταλάβουν την περιοχή, δολοφόνησαν χιλιάδες ανθρώπους.
Το 1921, με απόφαση του Στάλιν, το Καραμπάχ εντάχθηκε στο Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν και το 1923 οι σοβιετικές αρχές ίδρυσαν την Αυτόνομη Περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ. Αν και τις επόμενες δεκαετίες οι Αρμένιοι δεν υπέστησαν διώξεις, οι αρχές του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν επέβαλαν περιοριστικά μέτρα που περιόρισαν τα δικαιώματα των αυτοχθόνων Αρμενίων, ενώ προχώρησαν και σε εποικισμούς με στόχο την εθνογραφική αλλοίωση της περιοχής.
Το 1988, όταν οι Αρμένιοι του Αρτσάχ ξεκίνησαν τον ειρηνικό τους αγώνα για την ενσωμάτωση της περιοχής στη Σοβιετική Αρμενία, οι Αζερμπαϊτζανοί, με τη στήριξη της Μόσχας, προχώρησαν σε διωγμούς. Ακολούθησε ο αιματηρός πόλεμος, ο οποίος οδήγησε σε μερική καταστροφή αρμενικών πόλεων και χωριών, ενώ χιλιάδες Αρμένιοι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους σε τμήματα του Αρτσάχ που κατέλαβε το Αζερμπαϊτζάν. Παράλληλα, πολλοί Αζερμπαϊτζανοί επίσης εκτοπίστηκαν από την περιοχή.
Για περίπου τρεις δεκαετίες, οι Αρμένιοι της περιοχής κατάφεραν να επιβιώσουν, ιδρύοντας τη μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία του Ορεινού Καραμπάχ (Αρτσάχ).
Το Αζερμπαϊτζάν παραβίαζε περιοδικά την κατάπαυση του πυρός, ενώ διεξήγαγε μια προπαγανδιστική εκστρατεία με βασικό αφήγημα ότι οι Αρμένιοι του Αρτσάχ δεν είναι αυτόχθονες και ότι οι εκκλησίες και τα μοναστήρια της περιοχής δεν είναι αρμενικά αλλά ανήκουν στον αρχαίο λαό των Αλβανών του Καυκάσου.
Το 2020, το Αζερμπαϊτζάν, με τη στήριξη της Τουρκίας, επιτέθηκε στις αρμενικές δυνάμεις του Αρτσάχ και επανέφερε υπό τον έλεγχό του τη μεγαλύτερη έκταση των εδαφών που οι Αρμένιοι είχαν καταλάβει στον πρώτο πόλεμο του Ναγκόρνο Καραμπάχ (1991-1994). Κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, οι αζερικές δυνάμεις διέπραξαν σειρά εγκλημάτων, συμπεριλαμβανομένων δολοφονιών αμάχων. Αμέσως μετά ξεκίνησε η καταστροφή αρμενικών θρησκευτικών και πολιτισμικών μνημείων.
Τον Δεκέμβριο του 2022, το Αζερμπαϊτζάν έκλεισε τον Διάδρομο του Λατσίν, τον μοναδικό δρόμο που συνέδεε το Αρτσάχ με την Αρμενία. Ο αποκλεισμός συνεχίστηκε μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2023, με τον αρμενικό πληθυσμό να φτάνει στα όρια της λιμοκτονίας. Μία ημέρα μετά τη συμφωνία για άρση του αποκλεισμού, το Αζερμπαϊτζάν επιτέθηκε στο Αρτσάχ και κατέλαβε τα υπόλοιπα εδάφη του θύλακα. Ακολούθησε εθνοκάθαρση που οδήγησε στην έξοδο περισσότερων από 100.000 Αρμενίων.
Στο ερημωμένο πλέον Αρτσάχ, το Αζερμπαϊτζάν άρχισε να καταστρέφει χωριά και πόλεις, ενώ συνεχίστηκε η καταστροφή εκκλησιών, νεκροταφείων και άλλων μνημείων. Αυτή η διαδικασία, η οποία συνεχίζεται έως τις μέρες μας, αποτελεί μορφή πολιτισμικής γενοκτονίας. Στόχος του Αζερμπαϊτζάν είναι η εξάλειψη κάθε αρμενικού στοιχείου από την περιοχή και ο εποικισμός της με Αζερμπαϊτζανούς, ώστε να μην επιστρέψουν ποτέ ξανά οι Αρμένιοι. Έπειτα από χιλιάδες χρόνια ιστορικής παρουσίας, πλέον δεν υπάρχουν Αρμένιοι στο Αρτσάχ.
