Τα παιχνίδια ελέγχου από Ιταλία και Τουρκία στη διαιρεμένη από τον εμφύλιο βορειοαφρικανική χώρα – Η αντιπαλότητα Χαφτάρ και Ντμέιμπα με φόντο τα κοιτάσματα πετρελαίου, οι διαδρομές των διακινητών και η αυξημένη επιρροή των Ρώσων
Στην επική κινηματογραφική ταινία «Το Λιοντάρι της Ερήμου» ο Αντονι Κουίν υποδύεται τον βεδουίνο ιμάμη Ομάρ αλ Μουχτάρ, ηγέτη του εικοσάχρονου αντάρτικου εναντίον των ιταλών αποικιοκρατών που είχαν καταλάβει την Τριπολίτιδα και την Κυρηναϊκή κατά τον ιταλοτουρκικό πόλεμο του 1911. Η ταινία γυρίστηκε το 1980 με χρηματοδότηση του Μουαμάρ Καντάφι και ήταν για πολλά χρόνια απαγορευμένη στην Ιταλία, καθώς παρουσιάζει τις σφαγές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων με τις οποίες οι στρατιές του Μουσολίνι κατάφεραν να καταστείλουν την εξέγερση και να κρεμάσουν τον αρχηγό των ανταρτών.
Η μνήμη του Ομάρ αλ Μουχτάρ παραμένει ζωντανή στη Λιβύη. Τόσο το καθεστώς του Καντάφι όσο και εκείνοι που τον ανέτρεψαν και συγκρούονται σήμερα για τον έλεγχο της χώρας θεωρούν τον σούφι δάσκαλο και πολέμαρχο εθνικό ήρωα. Η Ιταλία και η Τουρκία διεκδικούν τα ιμάτια της Λιβύης, η μεν πρώτη διά της ευρωπαϊκής πολιτικής και οικονομικής διείσδυσης που προωθεί η πρωθυπουργός Τζόρτζια Μελόνι, η δε δεύτερη μέσω της στρατιωτικής στήριξης στη διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Τρίπολης, της δημιουργίας βάσεων και τετελεσμένων στη Μεσόγειο με το τουρκολιβυκό μνημόνιο.
Τους τελευταίους μήνες η Αγκυρα έριξε γέφυρες και στην Κυρηναϊκή, στις περιοχές που ελέγχει η αντίπαλη κυβέρνηση υπό τον στρατηγό Χαλίφα Χαφτάρ (εκεί όπου είχε διακριθεί ο νεαρός αξιωματικός Μουσταφά Κεμάλ, στις μάχες της Ντέρνα και του Τομπρούκ τον χειμώνα του 1911).
Το νεο-οθωμανικό αφήγημα του Ταγίπ Ερντογάν χωράει όλους όσοι εξυπηρετούν το σχέδιο της Γαλάζιας Πατρίδας, από τον Κεμάλ Ατατούρκ μέχρι τον σύμμαχο της Μόσχας, τον 80χρονο στρατηγό Χαφτάρ, ο οποίος θεωρούνταν μέχρι πέρυσι μεγάλος αντίπαλος των τουρκικών σχεδιασμών αλλά τώρα έχει βάλει μπροστά τους γιους του για την ανάπτυξη δεσμών με την Αγκυρα.
Η διαίρεση και οι συμμορίες
Η κυβέρνηση της Τρίπολης υπό τον πρωθυπουργό Αμπντούλ Χαμίντ Ντμέιμπα ελέγχει τη Βορειοδυτική Λιβύη, όπου ζει το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού (συνολικά υπολογίζεται γύρω στα 7 εκατομμύρια).
Οι δυνάμεις του Χαφτάρ, μέσω συμμαχιών με φυλάρχους, ελέγχουν το μεγαλύτερο τμήμα της υπόλοιπης λιβυκής επικράτειας, εκτός από μια μεγάλη «ζώνη αναρχίας» στο νότιο τμήμα της χώρας, το οποίο λυμαίνονται φυλές και συμμορίες.
Οι αχανείς, έρημες εκτάσεις στα σύνορα της Λιβύης με το Σουδάν, το Τσαντ και τον Νίγηρα αποτελούν τα πιο σκοτεινά σημεία της δράσης των συμμοριών, οι οποίες οδηγούν καραβάνια προσφύγων και τους περνούν μέσα από εδάφη που ελέγχουν οι δύο αντίπαλες κυβερνήσεις μέχρι τις μεσογειακές ακτές. Στα δίκτυα εμπλέκονται πολιτοφυλακές και φατρίες που συνεργάζονται με τη μία ή την άλλη ή και με τις δύο πλευρές της εμφύλιας σύγκρουσης.
Στις μεθοριακές περιοχές δρουν επίσης παρακλάδια της Αλ Κάιντα και του Ισλαμικού Κράτους, καθώς και μισθοφόροι της ομάδας Wagner που μέσω βάσεων στην Ανατολική Λιβύη λειτουργούν ως το μακρύ χέρι της ρωσικής παρέμβασης στη Ζώνη του Σαχέλ (Μάλι, Μπουρκίνα Φάσο, Μαυριτανία, Νίγηρας, Τσαντ, Σουδάν, Ερυθραία). Η υποχώρηση της Γαλλίας από την περιοχή συνοδεύεται από την αυξανόμενη επιρροή της Τουρκίας μέσω στρατιωτικών και οικονομικών συμφωνιών.
Εκ των πραγμάτων, οι δρόμοι των δουλεμπόρων είναι παράλληλοι με τους αγωγούς μέσω των οποίων ρέει προς τις ακτές της Μεσογείου ο ενεργειακός πλούτος του λιβυκού υπεδάφους. Κάτω από τη γη που πατούν οι πολέμαρχοι, οι διακινητές, εκατοντάδες χιλιάδες εξαθλιωμένοι πρόσφυγες και μετανάστες, βρίσκονται τα μεγαλύτερα διαπιστωμένα κοιτάσματα πετρελαίου της Αφρικής (περισσότερα από 45 δισεκατομμύρια βαρέλια).
Η μοιρασιά του πετρελαίου
Ο Λιβυκός Εθνικός Στρατός του Χαφτάρ ελέγχει τη λεγόμενη Ημισέληνο του Πετρελαίου (κοιτάσματα, αντλίες, αγωγοί και λιμάνια) από τη Σύρτη μέχρι τα σύνορα με την Αίγυπτο. Η διεθνώς αναγνωρισμένη κυβέρνηση της Τρίπολης ελέγχει τον πλούσιο σε πετρέλαιο νότιο θύλακα κοντά στα σύνορα με την Αλγερία, καθώς και τα λιμάνια της Ζαουίγια. Ενα από τα «παράδοξα» του εμφυλίου είναι ότι η Εθνική Εταιρεία Πετρελαίου της Λιβύης, με έδρα στην Τρίπολη, διατηρεί τη διαχείριση μεγάλων κοιτασμάτων τα οποία προστατεύουν ντόπιες πολιτοφυλακές περνώντας ευκαιριακά από το ένα στρατόπεδο (Χαφτάρ) στο άλλο (Ντμπέιμπα).
Το 2023 η κυβέρνηση της Τρίπολης και ο Χαφτάρ συμφώνησαν για τη δημιουργία μιας επιτροπής που θα επιβλέπει τη διανομή των εσόδων, όμως παραμένουν οι διαφωνίες και οι κόντρες για τη μοιρασιά, οι οποίες ενίοτε οδηγούν σε προσωρινό κλείσιμο αγωγών και εγκαταστάσεων. Σύμφωνα με την Κεντρική Τράπεζα της Λιβύης, που επίσης εδρεύει στην Τρίπολη, τα έσοδα από το πετρέλαιο ανήλθαν σε 9,4 δισ. δολάρια κατά το πρώτο εξάμηνο του 2025. Οι κυβερνήτες της Τρίπολης κατηγορούν τους Ανατολικούς ότι εξάγουν πετρέλαιο μέσω παράλληλου φορέα, γεμίζοντας με δολάρια τραπεζικούς λογαριασμούς στην Ελβετία και στο Ντουμπάι. Η πλευρά του Χαφτάρ περιγράφει την Τρίπολη ως άντρο εγκληματιών και φανατικών ισλαμιστών.
Πριν από πέντε χρόνια τα τουρκικά drones, οι «σύμβουλοι» και οι χιλιάδες μισθοφόροι τζιχαντιστές που έστειλε η Αγκυρα από τη Συρία στη Λιβύη έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην απόκρουση της επίθεσης του Χαφτάρ στην πρωτεύουσα. Σήμερα, σύμφωνα με τον τουρκικό Τύπο, τουρκικές εταιρείες έχουν αναλάβει μια σειρά από έργα στην Ανατολική Λιβύη. Την περασμένη εβδομάδα ο Μελκασίμ Χαφτάρ, γιος του στρατηγού και γενικός διευθυντής του Ταμείου Ανοικοδόμησης, υπέγραψε συμφωνία με τουρκική εταιρεία για τον εκσυγχρονισμό της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Βεγγάζης.
Τα τρία σενάρια για το μέλλον
Εχοντας ως υποστηρικτές τη Ρωσία, την Αίγυπτο και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ο στρατάρχης Χαφτάρ (πρώην δεξί χέρι του Καντάφι, κατόπιν συνεργάτης της CIA και απελευθερωτής) τρίζει τα δόντια στην ΕΕ και στον ΟΗΕ αξιώνοντας ισότιμη μεταχείριση με την κυβέρνηση της Τρίπολης. Η Λιβύη και οι ξένοι παράγοντες έχουν μπροστά τους τρία σενάρια: εθνική συμφιλίωση με αμοιβαίες υποχωρήσεις, παράταση της αστάθειας ή διχοτόμηση.
Οι κατάρες του Καντάφι εναντίον των ευρωπαίων ηγετών που τον πρόδωσαν και των Λιβύων που τον ανέτρεψαν φαίνεται πως έπιασαν τόπο. Η χώρα διαλύθηκε, έγινε παράδεισος των διακινητών και εφιάλτης για την Ευρώπη, ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι πέθανε, ο Νικολά Σαρκοζί κυκλοφορεί με βραχιολάκι. Ο σύρος σκηνοθέτης του «Λιονταριού της Ερήμου», Μουσταφά Ακάντ, σκοτώθηκε από βομβιστική επίθεση τζιχαντιστών σε πολυτελές ξενοδοχείο του Αμμάν το 2005. Στο Χόλιγουντ τον θυμούνται κυρίως ως τον παραγωγό της ταινίας τρόμου «Halloween».
