Γράφει ο Γιάννης Παλιολόγος, Καθημερινή
Σχολιάζοντας το διάγγελμα του Αλέξη Τσίπρα από την Ιθάκη την περασμένη Τρίτη, ο Ευάγγελος Βενιζέλος σημείωσε ότι ο πρωθυπουργός «ορθά κινήθηκε σήμερα στον αγαπημένο του χώρο, αυτόν της μυθολογίας». Αναμφίβολα, η μυθολογία της μνημονιακής περιόδου ήταν πλούσια, με τη λυτρωτική «καθαρή έξοδο» να αποτελεί μία άξια κατακλείδα. Η ροπή αυτή προς τον μύθο –από κυβερνήσεις και κόμματα της αντιπολίτευσης, οικονομολόγους και νομικούς, ηγέτες και απλούς ανθρώπους– είναι σίγουρα μέρος του λόγου που η Ελλάδα χρειάστηκε τρία προγράμματα διάσωσης αντί να ολοκληρώσει επιτυχώς το πρώτο, όπως έκαναν οι υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης που βρέθηκαν σε αδυναμία δανεισμού. Οι έξι μύθοι στους οποίους εστιάζουμε εδώ είναι όλοι αποκαλυπτικοί της συλλογικής μας ψυχοσύνθεσης, και όλοι συνέβαλαν και στην παράταση της κρίσης: πριμοδότησαν λάθος πολιτικές, όξυναν την πόλωση, προκάλεσαν σύγχυση στην κοινή γνώμη.
Στην πρώτη περίοδο των μνημονίων, η κυβέρνηση Παπανδρέου (υπό την πίεση των πιστωτών) επέμενε ότι δεν χρειάζεται αναδιάρθρωση χρέους. Ηταν ένας μύθος που εγκαταλείφθηκε γρήγορα – αλλά όχι πριν προκαλέσει μεγάλη ζημιά.
Την ίδια εποχή, η Νέα Δημοκρατία, για να ξεπλύνει τις θανάσιμες δημοσιονομικές αμαρτίες της κυβέρνησης Καραμανλή, άρχισε να υιοθετεί τις καταγγελίες περί μη αναγκαιότητας και μη εγκυρότητας της αναθεώρησης του ελλείμματος του 2009. Ηταν ένα αφήγημα που γέννησε πολλά δεινά. Παράλληλα, ο Αντώνης Σαμαράς παρουσίασε το εναλλακτικό οικονομικό πρόγραμμα του κόμματός του, με ακραία υπεραισιόδοξες συνταγές για μηδενισμό των ελλειμμάτων.
Στα επόμενα χρόνια, με τη σκυτάλη να περνάει στις ανερχόμενες δυνάμεις του Κοινοβουλίου, και κυρίως τον ΣΥΡΙΖΑ, οι μύθοι έγιναν πιο φαντασμαγορικοί. Εστιάζουμε σε τρεις ολέθριες –από πολλές υποψήφιες– φαντασιώσεις: την ιδέα ότι υπήρχαν εναλλακτικές πηγές χρηματοδότησης για τη χώρα· την ιδέα ότι η δραχμή ήταν προτιμότερη από τη συνεχιζόμενη λιτότητα· και την πρόβλεψη ότι αν η διαπραγμάτευση έφτανε στα άκρα, οι Ευρωπαίοι θα ήταν αυτοί που θα έκαναν πίσω.
Greek Statistics: Το «φουσκωμένο» έλλειμμα του 2009
Ηταν ο προπατορικός μύθος του αντιμνημονίου, και έχει αποδειχθεί ο πιο ανθεκτικός – όπως φαίνεται από την ατέρμονη δικαστική περιπέτεια του Ανδρέα Γεωργίου, πρώτου προέδρου της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής. Η θεωρία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο βιβλίο «Με τη γλώσσα των αριθμών» του Γιάννη Παπαθανασίου, του τελευταίου υπουργού Οικονομικών της κυβέρνησης Καραμανλή, τον Νοέμβριο του 2010. «Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ συνειδητά φούσκωσε το έλλειμμα του 2009 κατά 10 δισ. ευρώ», έγραφε ο κ. Παπαθανασίου. «Επιπλέον, η Eurostat επέβαλε να περιληφθούν στο έλλειμμα στοιχεία, που ήταν μεν γνωστά, αλλά ουδέποτε μέχρι τώρα είχαν προσμετρηθεί σε αυτό, όπως τα αποτελέσματα των ΔΕΚΟ».
Τον ίδιο μήνα έγινε η τελική αναθεώρηση των δημοσιονομικών στοιχείων από τον κ. Γεωργίου, με το έλλειμμα του 2009 να κλείνει στο 15,4% του ΑΕΠ – με την πλήρη έγκριση της Eurostat. Τον Απρίλιο του 2010 (πριν αναλάβει ο κ. Γεωργίου επικεφαλής στην ΕΛΣΤΑΤ), η Eurostat είχε τοποθετήσει το έλλειμμα του 2009 στο 13,6% του ΑΕΠ – δίνοντας την τελική ώθηση για την υπαγωγή της χώρας στο μνημόνιο. Υπενθυμίζεται ότι δύο μέρες πριν από τις εκλογές του Οκτωβρίου του 2009, η κυβέρνηση της Ν.Δ. ενημέρωνε τις Βρυξέλλες ότι το έλλειμμα θα ήταν 6% του ΑΕΠ.
Δύο μέλη του Δ.Σ. της ΕΛΣΤΑΤ, παρ’ όλα αυτά κατηγόρησαν τον κ. Γεωργίου ότι παραποίησε τα στοιχεία, δρώντας ως όργανο των δανειστών. Κορυφαία στελέχη της Ν.Δ., όπως ο Προκόπης Παυλόπουλος, στήριξαν τις κατηγορίες αυτές, ενώ ο κ. Σαμαράς, στη ΔΕΘ το 2011, είχε πει ότι «η Ν.Δ. θα είναι αμείλικτη αν αποδειχθεί οργανωμένο σχέδιο πλαστογράφησης των οικονομικών στοιχείων του 2009».
Χρέος: Η επί 12 μήνες άρνηση της αναδιάρθρωσης
«Πολλοί λενε ότι το πρόβλημα θα λυθεί με αναδιάρθρωση του χρέους. Αυτό είναι το πρόβλημα; Αναδιάρθρωση χρειάζεται η χώρα, όχι το χρέος». Αυτά έλεγε στην κοινοβουλευτική ομάδα του ΠΑΣΟΚ ο Γιώργος Παπανδρέου στις 15.4.2011 – λίγες μέρες αφού ο Γιώργος Παπακωνσταντίνου είχε ενημερώσει τους εκπροσώπους της τρόικας ότι η Ελλάδα προτίθετο να ζητήσει επιμήκυνση.Ηταν η πολλοστή φορά που ο κ. Παπανδρέου είχε αναγκαστεί να διαψεύσει δημοσίως ότι υπήρχε ενδεχόμενο αναδιάρθρωσης.
Η κυβέρνησή του είχε διερευνήσει την προοπτική αυτή πριν από την υπογραφή του πρώτου προγράμματος διάσωσης – η επενδυτική τράπεζα Lazard μάλιστα είχε εκπονήσει συγκεκριμένο σχέδιο. Αντίστοιχες επαφές –με τα υπουργεία Οικονομικών της Γαλλίας και της Γερμανίας– είχε κάνει και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Οι επαφές αυτές, ωστόσο, δεν οδήγησαν πουθενά. Στην τελική ευθεία για την υπογραφή του πρώτου μνημονίου, στις 24 Απριλίου 2010 στη Ουάσιγκτον, ο κ. Παπακωνσταντίνου ενημερώνεται από τους κ. Στρος-Καν (ΔΝΤ), Τρισέ (ΕΚΤ) και Ρεν (Κομισιόν) ότι δεν υπάρχει προοπτική αναδιάρθρωσης του χρέους.
Τους επόμενους 12 μήνες, η ελληνική κυβέρνηση έμεινε πιστή σε αυτή τη γραμμή στις δημόσιες τοποθετήσεις της. Αυτό παρότι οι ίδιοι οι ηγέτες της Γαλλίας και της Γερμανίας την είχαν υπονομεύσει, με τη συμφωνία της Ντοβίλ για συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα σε μελλοντικές αναδιαρθρώσεις· και παρότι οι γαλλογερμανικές (και άλλες) τράπεζες ξεφορτώνονταν μαζικά τα ελληνικά τους ομόλογα, μειώνοντας τη θετική επίδραση του «κουρέματος», όταν τελικά συνέβη, στη βιωσιμότητα του χρέους.
Τα «Ζάππεια»: Υποσχέσεις ανάκαμψης με μαγικές συνταγές
Στις 7 Ιουλίου του 2010, ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης Αντώνης Σαμαράς εκφώνησε βαρυσήμαντη ομιλία στο Ζάππειο. Στην ομιλία του, που έμεινε στην ιστορία ως «Ζάππειο 1», ανέλυσε την οικονομική πρόταση της Ν.Δ. – το «άλλο μείγμα» πολιτικής που θα οδηγούσε σε ταχεία υπέρβαση της κρίσης.
Ο κ. Σαμαράς δεσμεύθηκε ότι με μία σειρά «αντισταθμιστικά μέτρα» διαρθρωτικού χαρακτήρα, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των μνημονιακών μέτρων μόνο για δύο χρόνια, θα μπορούσε να μηδενίσει το δημοσιονομικό έλλειμμα ώς το τέλος του 2011, «χωρίς δυσβάστακτη ύφεση», «χωρίς έκρηξη ανεργίας» και «χωρίς να ξεφύγει το χρέος (στη διετία) πάνω από το 120%» του ΑΕΠ. Αυτό θα επέτρεπε στη χώρα να βγει από το μνημόνιο «στα μέσα του 2012». Μεταξύ άλλων, ο πρόεδρος της Ν.Δ. ανέφερε ότι «ένα σύνολο 50 δισεκατομμυρίων» θα προέκυπτε εντός της διετίας από την αξιοποίηση της ακίνητης περιουσίας του Δημοσίου και τις αποκρατικοποιήσεις.
Πολλοί μίλησαν τότε για ανεδαφικούς υπολογισμούς, που βασίζονταν σε υποτίμηση των πραγματικών μεγεθών του ελλείμματος του 2009, υπερτίμηση του συγκριτικού μεγέθους του κυκλικού ελλείμματος και της δυνατότητας αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας. Απτόητος, ο κ. Σαμαράς επέμεινε αντιμνημονιακά – στο Ζάππειο ΙΙ τον Μάιο του 2011 και έως τον Μάιο του 2012, όταν μιλούσε προεκλογικά για 18 σημεία επαναδιαπραγμάτευσης του δεύτερου μνημονίου.
Αφού έγινε πρωθυπουργός, ανέκρουσε πρύμναν με μεγάλη σπουδή. Δυστυχώς, είχε καλλιεργήσει το έδαφος για να θεριέψουν άλλες, ακόμα πιο ακραίες αντιμνημονιακές μυθολογίες.
Γεωπολιτικές φαντασιώσεις: Λεφτά υπάρχουν… εκτός Ευρωζώνης
Η σκληρή μεταχείριση της Ελλάδας από τους Ευρωπαίους εταίρους της και το ΔΝΤ έδωσε τροφή σε διάφορες θεωρίες, αλλά –στο πρώτο μισό του 2015– οδήγησε και σε έμπρακτη αναζήτηση άλλων πηγών χρηματοδότησης της Ελληνικής Δημοκρατίας. Μιλώντας στην τηλεόραση στις 9 Φεβρουαρίου του 2015, όταν είχαν ήδη φανεί τα δύσκολα στις διαπραγματεύσεις, ο Πάνος Καμμένος διαβεβαίωνε τους τηλεθεατές: «Εχουμε άλλο πλάνο για να βρούμε λεφτά. Το Plan Β είναι να υπάρξει χρηματοδότηση από άλλη πλευρά, που μπορεί να είναι οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα ή άλλες χώρες».
Ο Παναγιώτης Λαφαζάνης, την ίδια περίοδο, είχε εναποθέσει τις ελπίδες του συγκεκριμένα στη Ρωσία. Στο επίκεντρο των σχεδίων του ήταν η διακρατική συμφωνία για την κατασκευή του αγωγού φυσικού αερίου Turkish Stream. Σύμφωνα με τον κ. Λαφαζάνη, η Μόσχα είχε συμφωνήσει να δώσει μία προκαταβολή 5 δισ. ευρώ από τα έσοδα του έργου, που θα λειτουργούσαν ως ανάσα ρευστότητας για το ελληνικό Δημόσιο. Η Ρωσία, δήλωνε μετά την αποχώρησή του από την κυβέρνηση στην «Κ», στο πλαίσιο μιας «ειδικής στρατηγικής σχέσης», θα είχε «κάθε συμφέρον να στηρίξει» την Ελλάδα σε περίπτωση που έφευγε από την Ευρωζώνη. Η Μόσχα πότε δεν επιβεβαίωσε ότι σκόπευε να δώσει κάποια προκαταβολή για το εξαιρετικά αμφίβολης προοπτικής έργο, ούτε –πολύ περισσότερο– ότι θα διακινδύνευε τις σχέσεις της με την Ε.Ε. για τα μάτια της Ελλάδας.
Η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ είχε κάνει επίσης επαφές για τη δυνατότητα αγοράς χρέους από την Κίνα (δεν τελεσφόρησαν), και για την κάλυψη των ενεργειακών αναγκών της χώρας από τη Ρωσία, το Ιράν και τη Βενεζουέλα.
Παιχνίδια Θεωρίας: «Αυτοί φοβούνται πιο πολύ το Grexit»
«Δίνω τόσες πιθανότητες να πει ο Ντράγκι ότι κόβει τη ρευστότητα στις ελληνικές τράπεζες, όσες να μην ανατείλει αύριο ο ήλιος». Σε προεκλογικό οίστρο, στις 12.1.2015, ο Γιάνης Βαρουφάκης εξηγούσε στους τηλεθεατές ότι οι απειλές τραγικών συνεπειών για το ελληνικό τραπεζικό σύστημα σε περίπτωση που έφτανε η κατάσταση στα άκρα δεν ήταν αξιόπιστες. Η βάση της βεβαιότητάς του –ήταν βέβαιος για όλα, άλλωστε– ήταν η πεποίθησή του, ως ειδικού στη θεωρία των παιγνίων, ότι η άλλη πλευρά φοβόταν περισσότερο την έξοδο της Ελλάδας από το ευρώ.
Η σύγκρουσή του με την πραγματικότητα –η πρόταση που του έκανε ο ίδιος ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε για Grexit, η οποία έφτασε να συζητείται σε επίπεδο Eurogroup, η παγερή αδιαφορία των αγορών στην προκήρυξη του δημοψηφίσματος και οι πολύ σκληροί όροι που επιβλήθηκαν από τους εταίρους για το τρίτο μνημόνιο, που κινδύνευσαν να οδηγήσουν σε ναυάγιο στις 12 Ιουλίου– δεν πτόησαν τον κ. Βαρουφάκη. Ακόμα και σήμερα ισχυρίζεται ότι αν ο κ. Τσίπρας είχε ακολουθήσει μέχρι τέλους τη στρατηγική του –ανακτώντας τον έλεγχο της Τράπεζας της Ελλάδος, ενεργοποιώντας παράλληλο σύστημα πληρωμών και απειλώντας με μη πληρωμή των ομολόγων στην κατοχή της ΕΚΤ– οι Ευρωπαίοι θα είχαν λυγίσει.
Ο κ. Τσίπρας, παραλυμένος μεταξύ της συνειδητοποίησης ότι η παραμονή στην Ευρωζώνη σήμαινε απόρριψη του προεκλογικού του προγράμματος και της αδυναμίας του να συγκρουστεί με την αριστερή πτέρυγα του κόμματος, παρέμεινε για μήνες δέσμιος του δόγματος Βαρουφάκη. Εως ότου έκλεισαν οι τράπεζες – ημέρα Δευτέρα, με τον ήλιο να ανατέλλει από την Ανατολή.
Νομισματικά φετίχ: «Με τη δραχμή αμέσως καλύτερα»
Ο μύθος αυτός υποστηρίχθηκε στην Ελλάδα αποκλειστικά από δυνάμεις των άκρων, από τη ΛΑΕ στα αριστερά ώς τη Χρυσή Αυγή στα δεξιά. Η συνθηματολογία, ανεξαρτήτως πολιτικής απόχρωσης, είχε πάντα εθνικοπατριωτικά χαρακτηριστικά. Το ευρώ στηλιτευόταν ως γερμανική φυλακή και η επιστροφή στη δραχμή ήταν μία αναγκαία πράξη ανάκτησης της εθνικής κυριαρχίας. Ο ΣΥΡΙΖΑ –ακόμα και στην πιο ριζοσπαστική εκδοχή του προ του 2015– δεν υιοθέτησε ποτέ την ιδέα. Η πολιτικά τοξική της φύση φάνηκε από την εκλογική επίδοση του τμήματος του ΣΥΡΙΖΑ που δεν άντεξε τη συνθηκολόγηση της 13 Ιουλίου του 2015 και αποχώρησε: στις εκλογές του επόμενου Σεπτεμβρίου δεν κατάφεραν να μπουν στη Βουλή.
Η πρόταση για αποχώρηση από το ευρώ, λοιπόν, ήταν στο περιθώριο του εγχώριου πολιτικού διαλόγου, καθ’ όλη τη διάρκεια της κρίσης. Βρέθηκε όμως συχνά στην πρώτη γραμμή της διεθνούς συζήτησης για την ελληνική υπόθεση – με την ευθύνη διάσημων ξένων οικονομολόγων, κυρίως Αμερικανών, που έβλεπαν την Ελλάδα ως έναν μάρτυρα στον ιερό πόλεμο κατά των σταυροφόρων της λιτότητας, αδιαφορώντας για τις ειδικές συνθήκες, αλλά και τις επιθυμίες, της χώρας.
Ετσι, ο Πολ Κρούγκμαν έγραφε στις 5.7.2015, τη μέρα του δημοψηφίσματος, ότι «υπάρχει πλέον ένα ισχυρό επιχείρημα ότι η έξοδος της Ελλάδας από το ευρώ είναι η καλύτερη μεταξύ των κακών επιλογών της».
Στο βιβλίο του «How a Common Currency Threatens the Future of Europe» (2016), ο Τζο Στίγκλιτζ επιχειρηματολογούσε ότι «παρά κάποια τραντάγματα και αβεβαιότητες» η Ελλάδα μπορεί γρήγορα να ανακάμψει εκτός ευρώ.
