Άρθρο του JMSMITH για την ιστοσελίδα Orthosphere
Απόδοση: Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος
ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
Ο σύγχρονος κόσμος χαρακτηρίζεται ολοένα και περισσότερο από έναν τύπο ανθρώπου ο οποίος ζει μονίμως σε ένα άχρονο παρόν, δίχως συγκεκριμένη και ισχυρή ταυτότητα, ρίζες και αξίες. Αυτό το είδος ατόμου, απολύτως προσηλωμένο στις τρέχουσες ανάγκες και απολαύσεις, αδιάφορο για τη θέση του στην ιστορία, χαρακτηρίστηκε από τον διάσημο Γερμανό ιστορικό Oswald Spengler ως «φελλάχος», από τους χωρικούς της Μέσης Ανατολής. Αυτή η κοσμοθέαση υμνήθηκε ως απελευθερωτική και προϋπόθεση για μία ξέγνοιαστη, εύθυμη ζωή. Αποδείχθηκε όμως ότι αποτελεί μία ζωή χωρίς θεμέλια.
* * *
«Το φελλάχικο αίσθημα για την ζωή, αυτή διαχρονική ευθυμία των ανθρώπων που δεν εμπλέκονται σε μεγάλα πολιτισμικά ζητήματα»
Lonesome Traveler (1960)
Jack Kerouac (Αμερικανός λογοτέχνης)
Στα αραβικά, fallaha σημαίνει οργώνω, και fellaheen, φελλάχοι, είναι συνεπώς το συλλογικό όνομα των χωρικών που οργώνουν τη γη της Αιγύπτου και της Ανατολής. Ο φελλάχος είναι ένας υπομονετικός, μονότονος γιος της γης, αντίθετα με τον ταχύ βεδουίνο που τριγυρνά τις σκληρές ερήμους της Αραβίας. Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε πως οι φελλάχοι είναι ιδιαίτερα δοσμένοι σε αυτό που ο Kerouac θα αναγνώριζε ως «ευθυμία», καθώς είναι γενικά και εθιμικά ευσεβείς και λιτοί, αλλά εκείνος είπε πως ήταν εύθυμοι γιατί ήταν «διαχρονικοί», και είπες πως ήταν διαχρονικοί γιατί πίστευαν πως είχαν παρατήσει το βαρύ φορτίο του πολιτισμού.
Ο Kerouac δεν ενδιαφερόταν για Ανατολίτες χωρικούς. Ο φελλάχος ήταν, για εκείνον, ένα σύμβολο του να τα παρατάς και να αφήνεσαι. Όργωνε το χωράφι του κάτω από τα ερείπια ενός νεκρού πολιτισμού που δεν καταλάβαινε και δε θρηνούσε, και ήταν συνεπώς (με εξαίρεση το γεγονός ότι δούλευε) μία έμπνευση και παράδειγμα για κάθε beatnik (ΣτΜ: λογοτεχνικό κίνημα του 50-60 το οποίο λάνσαρε ο Kerouac, πρόδρομοι των χίπις), περιθωριακός και ρεμάλι της ετοιμοθάνατης Δύσης. Όπως τον περιέγραψε το 1913 ένας περιηγητής στην Παλαιστίνη:
«Κάτω από την κάλυψη των ερειπίων, τα οποία σκαρφαλωμένα σε ένα λοφίσκο ή μια βουνοκορφή αφηγούνται την αιώνια ιστορία του μεγαλείου και της κατάπτωσης, ο φελλάχος φτιάχνει το σπιτικό του και εγκαθιστά το κοπάδι του»
Αυτό που εννοούσε ο Kerouac με την έκφραση «το φελλάχικο αίσθημα» ήτανε τούτη η φαιδρή αδιαφορία για είτε το μεγαλείο είτε την παρακμή ενός πολιτισμού. Στον μακρό κύκλο της πολιτιστικής εξέλιξης, ο φελλάχος βρίσκεται πολύ πέρα από τον απλώς αντιδραστικό, με τις προειδοποιήσεις του, τους θρήνους και τις ελεγείες του. Ο φελλάχος είναι καθ’ ολοκληρίαν ένας άνθρωπος του μετά. Δεν εμπλέκεται «σε μεγάλα πολιτισμικά ζητήματα».
Επιπλέον, ο Kerouac μας διαβεβαιώνει πως για αυτόν τον λόγο, ενδόμυχα χαίρεται. Διότι, όπως ο Φρόυντ εδίδαξε, είναι δύσκολη δουλειά να κουβαλάς τον πολιτισμό στις πλάτες σου, και πιο συγκεκριμένα στο κεφάλι σου. Ο πολιτισμός είναι ένα δυσκίνητο σακίδιο διογκωμένο από σκληρές απαγορεύσεις, επώδυνες αξιώσεις και θολές αμοιβές. Τι ανακούφιση να τον παρατήσεις! Πόσο εύθυμο και ελαφρύ θα σε κάνει να αισθανθείς! Αυτό ήταν το ευαγγέλιο των beatniks. Αυτή η απελευθέρωση προκάλεσε τη διαχρονική εθυμία των φελλάχων.
Ένας συγγραφέας που βίωσε τη γέννηση του λογοτεχνικού ρεύματος της «γενιάς Beat» έγραψε:
«Ο πολιτισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα φαίνεται να είναι ένα είδος περίτεχνου… μηχανισμού δια του οποίου η σεξουαλική πείνα επιβάλλεται πάνω στους νέους από τους μίζερους γέρους» (2)
Αυτό ισχύει, όμως το βέλος της αιτιότητας τείνει προς την λάθος κατεύθυνσης. Δεν υπόκειμαι στο να είμαι λεπτός επειδή αυτό είναι το τίμημα της λιμοκτονίας. Υπόκειμαι στην πείνα διότι αυτό είναι το τίμημα του να είμαι λεπτός. Μέχρι να έρθει η μέρα που το τίμημα μοιάζει πολύ υψηλό και μπαίνω στις τάξεις των πνευματικά φελλάχων, εύθυμος και παχύς.
Η σεξουαλική στέρηση είναι, παρομοίως, ένα μέσο για τον στόχο των «υψηλών πεπρωμένων» (κατά την έκφραση του Γερμανού ιστορικού Oswald Spengler), και οι άνθρωποι υπόκεινται κάποιον βαθμό σεξουαλικής στέρησης για να διατηρηθεί η δίψα για αυτό το πεπρωμένο ζωντανή και δυνατή. Αλλά φτάνει η μέρα που το υψηλό πεπρωμένο ξεθωριάζει, το τίμημα της εγκράτειας μοιάζει πολύ υψηλό και οι άνθρωποι θα απελευθερωθούν για να ενωθούν με ρους φελλάχους της ασέλγειας.
Είτε το διαπίστωσε μόνος του είτε το άκουσε, ο Kerouac πήρε το σύμβολο του φελλάχου από τον Oswald Spengler. Στην «Παρακμή της Δύσης» (τόμος 2, κεφ. 6), ο Spengler προέταξε μία «μορφολογία των λαών» στην οποία οι «φελλάχοι» είναι το τρίτο και τελευταίο στάδιο. Πρέπει να έχει κανείς υπ’ όψιν πως ο Spengler χρησιμοποιεί την λέξη μορφολογία με την παλιά έννοια των σταδίων της ανάπτυξης. Όπως εξηγούσε ένας βιολόγος το 1878:
«Η δουλειά του μορφολόγου είναι να εντοπίσει την πορεία από το βακτήριο στον ενήλικο… να χαρτογραφήσει το πως μία μορφή περνά σε διαδοχικές συνέχειες της» (3)
Τα βασικά στάδια στη μορφολογία του Spengler είναι «λαοί πριν, εντός και μετά τον πολιτισμό». Με άλλα λόγια, πρωτόγονοι, πολιτισμένοι και φελλάχοι. Σχετικά με το τελευταίο στάδιο, έγραψε:
«Αυτό το οποίο ακολουθεί έναν πολιτισμό μπορούμε να αποκαλέσουμε, από το πλέον γνωστό παράδειγμα, τους Αιγυπτίους της μεταρωμαικής εποχής, τους ανθρώπους του τύπου των φελλάχων»
Ο φελλάχος είναι, όπως προείπα, ο άνθρωπος του μετέπειτα, που ζει ανάμεσα στα ερείπια δίχως να σκέπτεται.
Το μεσαίο στάδιο του πολιτισμού κατά τον Σπένγκλερ χωρίζεται σε τέσσερα υπο-στάδια τα οποία παρομοιάζει με τις εποχές, άνοιξη, θέρος, φθινόπωρο και χειμώνας. Στο τελευταίο από αυτά, η άψυχη μορφή του πολιτισμού συντηρείται άκαμπτη και απολιθωμένη. Το στάδιο του φελλάχου έρχεται μετά. Ο φελλάχος δεν κατέχει κάποιον πολιτισμό υπό παρακμή. Αντίθετα, είναι το υπόλειμμα αφού ο πολιτισμός έχει πλήρως αποσυντεθεί.
Για αυτό ο Spengler λέει πως οι φελλάχοι έχουν «βγει έξω» από την ιστορία και επιστρέψει στο «ζωολογικό επίπεδο» του βίου. Στο επίπεδο αυτό είναι, όπως οι πρωτόγονοι προπάτορες τους, ικανοποιημένοι με το να τρέφονται, να κοιμούνται, να βαδίζουν και να ηδονιστούν, όπου τους πάει η διάθεση τους. Ζουν ένα βίο τον οποίο μπορούμε να αποκαλέσουμε «κατωτέρου πεπρωμένου»
«Η ζωή, όπως τη βιώνουν οι πρωτόγονοι και φελλάχικοι πληθυσμοί είναι πλήρως ζωολογική, ένα συμβάν ασχεδίαστο και δίχως στόχο… όπου τα γεγονότα είναι πολλά αλλά, στο κάτω-κάτω της γραφής, κενά σημασίας»
Με το «πλήρως ζωολογική» ο Spengler εννοεί τη σπασμωδική επιδίωξη των κατωτέρων πεπρωμένων προς την οποία ωθούν οι ζωώδεις ορέξεις, οι μονότονοι κύκλοι της πείνας και του κορεσμού. Μια τέτοια ζωή δεν είναι εντελώς χωρίς σχεδιασμό και χωρίς στόχους, αλλά τα σχέδια της είναι μικροπρεπή και οι στόχοι της χαμηλοί. Οι άνθρωποι εγείρονται από αυτό το «ζωολογικό επίπεδο» όταν τους δίνεται η «προσμονή για υψηλότερα πεπρωμένα», όταν αποκτούν την πεποίθηση ότι έχουν τοποθετηθεί σε αυτήν τη γη για να κάνουν κάτι παραπάνω από το να τραφούν και να κοιμηθούν και να βαδίσουν και να ηδονιστούν.
Στην μορφολογία του Spengler, ο πολιτισμός είναι η πνευματική ενότητα ενός σώματος ανθρώπων που μοιράζονται την πεποίθηση ενός «υψηλοτέρου πεπρωμένου». Κινούνται από κάτι μείζον των ζωοολογικών τάσεων. Με αυτόν τον τρόπο τούτοι οι «άνθρωποι του πεπρωμένου» υπερβαίνουν την ζωολογία και εισέρχονται στην ιστορία. Και παραμένουν στην ιστορία μέχρι η πεποίθηση τους στο υψηλό πεπρωμένο να πεθάνει, μέσα στις άκαμπτες φόρμουλες ενός απολιθωμένου πολιτισμού, από όπου ξανά βυθίζονται στο ζωολογικό επίπεδο και γίνονται φελλάχοι.
Ο γερμανικός τίτλος του βιβλίου του Spengler «Η Παρακμή της Δύσης» είναι Der Untergang des Abendlandes, και η λέξη Untergang σημαίνει βύθιση όσο και πτώση. Το κεντρικό του επιχείρημα ήταν, πράγματι, πως οι άνθρωποι της Δύσης βυθίζονταν πίσω στο ζωολογικό επίπεδο του φελλάχου.
Και ένας beatnik σαν τον Jack Kerouac πίστευε πως τούτη η βύθιση έπρεπε να επέλθει όσο πιο γρήγορα γίνεται.
Η «προσμονή για υψηλότερα πεπρωμένα» δεν καταστρέφει την προσμονή για τα κατώτερα – την επιθυμία να ζήσει κανείς, όπως το έλεγε ο Απόστολος Παύλος, «εν σαρκί». Σε μετέπειτα εποχές αυτή η επιθυμία αποκλήθηκε nostalgie de la boue, ή «νοσταλγία για την λάσπη», και το να υποκύψει κανείς σε αυτήν τη νοσταλγία προκαλούσε την τελική βύθιση των πολιτισμένων ανθρώπων στο ζωολογικό επίπεδο της σαρκικής ζωής. Όπως το έθεσε ο μέγας μελετητής της αρχαιοελληνικής ιστορίας, Gilbert Murray:
«Φαίνεται να υπάρχει ένα κάποιο επίπεδο πρωτόγονης αδράνεις στην ανθρώπινη ζωή, λίγο πολύ όμοιο ανά την υφήλιο… ένα είδος οικουμενικού έλους πάνω από το οποίο λίγα έθνη έχουν κτίσει μόνιμα και καλοδιατηρημένα οικοδομήματα. Άλλα φτιάχνουν προσωρινά καταφύγια που βυθίζονται ξανά μέσα στον βούρκο. Η νοσταλγία για την λάσπη είναι ένα ισχυρό αίσθημα της ανθρώπινης φυλής. (4)
Όταν ο Murray τα έγραφε αυτά το 1907, ο Δυτικός πολιτισμός έμοιαζε με ένα «μόνιμο και καλοδιατηρημένο οικοδόμημα», Επτά χρόνια αργότερα, έδωσε κάθε σημάδι πως ήταν ένα «προσωρινό καταφύγιο» που βυθιζόταν ταχύτατα πίσω μέσα στον βούρκο. Τέσσερα χρόνια ύστερα (1918) ο Spengler εξέδωσε την «Παρακμή της Δύσης».
Στο έργο του αυτό, ο Spengler είπε ωπς δεν υφίστανται μόνιμα οικοδομήματα, αφού «η σαρξ είναι αδύναμη» και το κάλεσμα της λάσπης ισχυρό. Ακόμη και στο υψηλότερο σημείο του «θέρους» ενός πολιτισμού, όταν η προσμονή για το υψηλό πεπρωμένο που προβάλει είναι διαδεδομένη, πάντα θα υπάρχει μία μάζα θυμωμένων untermenschen (υπανθρώπων) που είναι γοητευμένοι από τη νοσταλγία της λάσπης.
«Αυτό που θέλει ο υπάνθρωπος δεν είναι η πρόοδος αλλά η οπισθοδρόμηση – οπισθοδρόμηση προς πιο πρωτόγονε συνθήκες στις οποίες θα νιώθει άνετα…» (5)
Στο μυαλό του υπανθρώπου, μία τέτοια οπισθοδρόμηση σε πρωτόγονες συνθήκες δεν συνεπάγεται υλικές στερήσεις, γιατί δεν βρίσκει τον λόγο που οι κάτοικου του έλους δεν μπορούν να απολαμβάνουν τα αναισθητικά τους, video streaming και λουκούλειους μπουφέδες. Όπως λέει ο Spengler, δεν θεωρεί πως δεν μπορούν να υπάρξουν «άρτος και θεάματα» στον βούρκο.
Ο Spengler λέει πως οι κοσμοπολίτες και οι πασιφιστές είναι «οι πνευματικοί ηγέτες των φελλάχων». Σήμερα τους αποκαλούμε οπαδούς της «πολυπολιτισμικής παγκοσμιοποίησης». Θέλουν να οδηγήσουν τους ανθρώπους, όπως ο Μωυσής, μακριά από τα δεσμά του πολιτισμού προς την λασπωμένη γη της επαγγελίας. Ο κοσμοπολίτης τους λέει πως δεν έχουν υψηλότερο πεπρωμένο, εκτός από τη διασφάλιση πως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι στην απόλαυση των κατωτέρων πεπρωμένων του ζωολογικού κορεσμού. Ο πασιφιστής τους λέει πως δεν αξίζει να παλέψουν για τίποτα, εκτός από το να καταστρέψουν κάθε άνθρωπο που λέει πως τοποθετηθήκαμε σε αυτήν τη γη για κάτι παραπάνω από το να τραφούμε, να κοιμηθούμς, να βαδίσουμε και να ηδονιστούμε.
Σύνθημα τους είναι:
«Πίσω στην λάσπη, άνθρωποι! Πίσω στην λάσπη!»
Ενώ οι άλλοι κοιτούν το μελαγχολικό θέαμα και λένε:
«Κοίτα τούτους τους φελλάχους
ανθρώπινες στάχτες, κακόμοιρα παραψημένα πουλιά του βάλτου
Καύσιμα για τους χοντρούς αφεντάδες τους» (6)
- Philip Baldensperger, The Immovable East: Studies of the People and Customs of Palestine (1913).
- “The New Cult of Sex and Anarchy,” Harper’s Magazine (1947)
- “Morphology,”British Medical Journal (1878)
- Gilbert Murray, The Rise of the Greek Epic (1907).
- Lothrop Stoddard, The Revolt Against Civilization: The Menace of the Under-Man (1922).
- Selden Rodman, Lawrence, the Last Crusade (1937)
