Επίκαιρα Ανεπίκαιρα

του Χρύσανθου Λαζαρίδη

Οποιοι επαγγέλλονται κοινωνίες χωρίς ιδεολογία ονειρεύονται ανθρώπους -«τσιπάκια» που λειτουργούν βάσει του σχεδίου το οποίο τα έχει «προγραμματίσει».
Κάποιοι υποστηρίζουν ότι «η ιδεολογία έχασε τη σημασία της», ο κόσμος δεν ασχολείται πια με τα «μεγάλα φιλοσοφικά ζητήματα», δεν διχάζεται πια από ιδεολογικά τείχη. Σήμερα το ενδιαφέρον των κοινωνιών έχει μετατοπιστεί «από τις ιδέες που χωρίζουν στα προβλήματα που ενώνουν».
Η άποψη αυτή είναι μισή αλήθεια. Κι ό,τι είναι μισή αλήθεια είναι συνήθως ολόκληρο ψέμα:
Πρώτον, διότι οι ιδέες δεν χωρίζουν πάντα. Εμπνέουν κιόλας. Κι όταν μιλάμε για κοινωνία χωρίς ιδεολογία ουσιαστικά φανταζόμαστε μια κοινωνία χωρίς ιδέες, αποτελούμενη από ανθρώπους που λειτουργούν μηχανικά, χωρίς να εμπνέονται από οτιδήποτε.

Δεύτερον, διότι τα προβλήματα δεν ενώνουν πάντα. Συνηθέστερα χωρίζουν τους ανθρώπους. Αυτό που είναι «πρόβλημα» για κάποιους είναι όρος ύπαρξης και ευημερίας για κάποιους άλλους. Κι αυτό που είναι «λύση» για κάποιους ισοδυναμεί με «καταστροφή» κάποιων άλλων.
Τρίτον, έτσι κι αλλιώς, ποτέ οι μεγάλες λαϊκές μάζες δεν «ασχολούνταν» με τα «μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα». Η ιδεολογία, όμως, δεν είναι «τα μεγάλα φιλοσοφικά προβλήματα». Ιδεολογία είναι η κοσμοαντίληψη που έχει μια κοινωνία για τον εαυτό της και για τον υπόλοιπο κόσμο.
Η ιδεολογία είναι προϋπόθεση ιστορικής ύπαρξης και συνοχής μιας κοινωνίας και αποτυπώνει μια «κοινή αίσθηση του ανήκειν» σε κάθε μέλος της. Καθορίζει τη συλλογική ταυτότητα της κοινωνίας, αλλά και την προσωπική συγκρότηση των μελών της. Καθορίζει ακόμα τις σχέσεις μεταξύ τους, τις διαμάχες και τις συγκρούσεις τους. Πάνω στην «κοινή αίσθηση του ανήκειν» διαμορφώνονται ξεχωριστές ιδεολογίες, που καθορίζουν το πώς αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι τις σχέσεις τους – τις συνέργειες και τις διαμάχες τους.
Ακόμα και κατ' εξοχήν ατομοκεντρικές κοινωνίες αναπτύσσουν ισχυρότατους συλλογικούς μηχανισμούς ιδεολογικής ταυτοποίησης, φαντασιακής θέσμισης και πολιτισμικής συνεκτικότητας. Από τον Αλέξις Ντε Τοκεβίλ ως τον Κάρολο Μαρξ, τον Αντόνιο Γκράμσι, τον Νίκο Πουλατζά και τον Κορνήλιο Καστοριάδη, παλαιότεροι και σύγχρονοι διανοητές – φιλελεύθεροι, μαρξιστές και μεταμαρξιστές – αντιλήφθηκαν ότι η ιδεολογία «δεν καταργείται». Εξελίσσεται και αποτελεί το «βηματοδότη» των κοινωνικών εξελίξεων.
Οι κοινωνίες αλλάζουν αξιακά πρότυπα, αλλά δεν καταργούν την ανάγκη κοινού ορισμού του «καλού» και του «κακού», του «ωραίου» και του «άσχημου», του «δίκαιου» και του «άδικου» κ.λπ.
Το να λέμε ότι υπάρχει ή θα υπάρξει κοινωνία χωρίς ιδεολογία ισοδυναμεί με το να ισχυριζόμαστε ότι θα υπάρξουν κοινωνίες χωρίς αξιακά και αισθητικά πρότυπα, χωρίς κοινή αίσθηση του ανήκειν, χωρίς ταυτότητα και χωρίς δομημένες σχέσεις στο θεσμικό, κοινωνικό και φαντασιακό επίπεδο, κοινωνίες ανθρώπων χωρίς αισθήματα, χωρίς ανησυχίες, χωρίς φιλοδοξίες, χωρίς μεταφυσικές ανάγκες, χωρίς σχέσεις – κοινωνίες ατόμων δίχως ηθική, δίχως συλλογικές αναφορές, δίχως πρόσωπο.
Αλλά αυτά δεν είναι κοινωνίες ατόμων, είναι τσιπάκια ενός υπολογιστή. Είναι ένας μηχανισμός παραγωγικών και καταναλωτικών «κρίκων», που λειτουργούν χωρίς να σκέπτονται, βάσει ενός σχεδίου που προϋπάρχει και τους έχει «προγραμματίσει». Χωρίς να μπορούν να ξεπεράσουν ούτε το συνολικό «σχέδιο» που τα οργανώνει ούτε τον «προγραμματισμό» που τα καθορίζει.
Οποιοι επαγγέλλονται κοινωνίες χωρίς ιδεολογία σκοτώνουν τον ανθρωπισμό, ακυρώνουν την ελευθερία και υπονομεύουν ευθέως τη δημοκρατία. Οι άνθρωποι ποτέ δεν θα γίνουν «τσιπάκια». Οι κοινωνίες ποτέ δεν θα λειτουργήσουν σαν «καλοκουρδισμένοι υπολογιστές». Κι όσοι επαγγέλλονται κοινωνίες χωρίς ιδεολογία εκπροσωπούν, οι ίδιοι, τον πιο φαιό ολοκληρωτισμό…