«Συνεχώς κάνουμε υποχωρήσεις και φεύγουμε από την εθνική γραμμή»
Έζησε από κοντά τις μεθοδεύσεις του τότε αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Χένρυ Κίσινγκερ και τις προσπάθειες της χούντας των Αθηνών για την απομάκρυνση του Μακαρίου. Ο πρέσβης Άνδρος Νικολαΐδης καταθέτει για πρώτη φορά σε ΜΜΕ τη δική του μαρτυρία για τις τραγικές εκείνες εποχές που έχουν μοιράσει την Κύπρο.
Της Αντιγόνης Σολομωνίδου Δρουσιώτου
Τι έρχεται στο μυαλό 35 χρόνια μετά το πραξικόπημα και την εισβολή;
Απογοήτευση γιατί πέρασαν 35 χρόνια και δεν κατορθώσαμε παρότι το δίκαιο είναι υπέρ μας, να πείσομε την διεθνή κοινότητα ότι η Τουρκία είναι η χώρα που έχει καταπατήσει κάθε ανθρώπινο δικαίωμα. Είναι ειλικρινά ντροπή για τη διεθνή κοινωνία αλλά ταυτόχρονα και για μας που αποτύχαμε λόγω των διαφόρων αδυναμιών του ελληνισμού γενικά.
Πού κάναμε λάθος;
Στο ότι δεν είχαμε ποτέ μια κοινή πολιτική Κύπρος και Ελλάδα, βασισμένη σταθερά σε αρχές και στο διεθνές δίκαιο. Στην καριέρα μου στο διπλωματικό σώμα κάθε κυβέρνηση που ερχόταν στην εξουσία έθετε τους δικούς της στόχους τους οποίους στο τέλος δεν υλοποιούσε.
Γιατί;
Λόγω εσωτερικών διαφορών, αδυναμιών και εκ των έξωθεν επηρεασμών και πιέσεων. Δυστυχώς οι πλείστοι πολιτικοί νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα και δεν δέχονται εισηγήσεις εμπειρογνωμόνων. Ακόμα και σήμερα η εξωτερική μας υπηρεσία χωλαίνει, δεν έχει την κατάλληλη δομή και αδυνατεί να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις των καιρών. Δυστυχώς συνεχίζει να έχει περιορισμένο ρόλο στο Κυπριακό και ενεργεί κατά το πλείστον πυροσβεστικά.
Τι θα έπρεπε να γίνει;
Ο αείμνηστος Κύρρης από την δεκαετία του '60 επέμενε να δημιουργηθούν στην Κύπρο Κέντρα Μελετών (με έβρισκε σύμφωνο από τότε) και σε κάθε Υπουργείο να μπουν εμπειρογνώμονες οι οποίοι να παρέχουν συμβουλές στους εκάστοτε Υπουργούς. Τίποτα δεν έγινε, εν αντιθέσει με την Τουρκία όπου υπάρχει μια τελείως διαφορετική νοοτροπία, έχουν το Κυπριακό ως εθνικό θέμα για το οποίο αποφασίζει το Εθνικό Συμβούλιο Ασφαλείας. Από την εισβολή μέχρι σήμερα Αθήνα και Λευκωσία προσπαθούν να κρύψουν τις αδυναμίες και τον ενδοτισμό τους. Συνεχώς κάνουμε υποχωρήσεις και φεύγουμε από την εθνική γραμμή. Θυμάμαι ο Μακάριος στην ομιλία του 2 Οκτωβρίου 1974 στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών δεν δεχόταν να μιλήσει για το θέμα της ομοσπονδίας, την οποία θεωρούσε «απάνθρωπο σύστημα που θα επέφερε αλλαγή στο χαρακτήρα της Κύπρου».
Κι όμως τελικά την δέχτηκε.
Του την επέβαλε με εκβιασμό ο Κίσινγκερ πριν τη δεύτερη εισβολή. Του είπε ότι έπρεπε να αρχίσει ο ενδοκυπριακός διάλογος στη Λευκωσία με Κληρίδη και Ντενκτάς για να βρουν λύση ομοσπονδίας, ενώ πίεζε για αποδοχή της διαδικασίας η κυβέρνηση Καραμανλή. Από τότε οδηγηθήκαμε από τη μια υποχώρηση στην άλλη για να βρεθούμε στη σημερινή οδυνηρή κατάσταση.
Δεν βλέπετε να οδηγούν σε λύση οι συνομιλίες Χριστόφια – Ταλάτ;
Δεν διαφωνώ με τις συνομιλίες, αλλά η Τουρκία μέχρι στιγμής δεν έδειξε σημεία ότι είναι έτοιμη να κάνει οποιανδήποτε υποχώρηση για λύση του Κυπριακού. Η δική μου θέση από το 1967, όταν ήλθε στο Λονδίνο όπου υπηρετούσα ο τότε Γενικός Εισαγγελέας Κρίτωνας Τορναρίτης για να συναντηθεί με τον Ραούφ Ντενκτάς προκειμένου να προετοιμάσουν την έναρξη των ενδοκυπριακών συνομιλιών, ήταν ότι το πρώτο θέμα που έπρεπε να συζητηθεί ήταν οι εγγυήσεις και η μη παρουσία, νομική και φυσική, Τουρκίας, Ελλάδας και Αγγλίας στην Κύπρο, πόσο μάλλον σήμερα που η Κύπρος είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και όντως οι συνομιλίες από το 1967 μέχρι σήμερα κινούνται στο ίδιο μοτίβο, με τους Τούρκους να επιμένουν σε τουρκική λύση με την Τουρκία να παραμένει εγγυήτρια δύναμη με επεμβατικά δικαιώματα.
«Αδιαμφισβήτητη η ενοχή του Κίσινγκερ
στην κυπριακή τραγωδία»
Ως διπλωμάτης στην ΗΠΑ τη δεκαετία του '70, θεωρείτε ότι πραξικόπημα και εισβολή μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί;
Από το 1970 άρχισε ο πόλεμος εναντίον της Κύπρου από τα αμερικανικά Μέσα Ενημέρωσης ορχηστρωμένα από τον Κίσινγκερ, με την υποκίνηση της Χούντας των Αθηνών και της τουρκικής διπλωματίας. Ο Κίσινγκερ στις πιο κρίσιμες συσκέψεις του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας και στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ συνεχώς μιλούσε για τον κίνδυνο κομμουνισμού στην Κύπρο και αναφερόταν στον Μακάριο σαν τον «κόκκινο παπά», τον Κάστρο της Μεσογείου και τον ηγέτη που δεν δεχόταν εύκολα λύση της αρεσκείας Κίσινγκερ.
Είχε προσωπικό μίσος ο Κίσινγκερ έναντι του Μακαρίου;
Πιστεύω πως ναι και ήμουν παρόν σε τρεις εκρηκτικές τους συναντήσεις. Σε μια από τις συναντήσεις τους γινόταν μια διαμαρτυρία έξω από το γραφείο του Κίσινγκερ και με αυστηρό ύφος είπε στο Μακάριο ότι δεν ανεχόταν οι διαδηλωτές να φωνάζουν «Κίσινγκερ δολοφόνε» και ότι ο ίδιος έφερε την ευθύνη γιατί ήταν υποστηρικτές του. Ο Μακάριος του απάντησε «δεν κατηγορούν εσάς, αλλά επευφημούν εμένα». Τότε έγινε έξαλλος.
Γιατί ο Κίσινγκερ αντιδρούσε έτσι έναντι του Μακαρίου;
Διότι θεωρούσε ότι ο Μακάριος ήταν άνθρωπος των Ρώσων και δεν ήθελε δεύτερη Κούβα στη Μεσόγειο. Πιστεύω ότι ενισχύθηκε η άποψη του αυτή όταν λίγες βδομάδες πριν από το πραξικόπημα, φιλοξένησε ο Μακάριος στο Προεδρικό τη σύσκεψη Γκρομίκο – Κίσινγκερ για το Μεσανατολικό. Εξερχόμενος του Προεδρικού ο Κίσινγκερ είπε με ειρωνεία το χαρακτηριστικό ότι «ο Μακάριος είναι μεγαλύτερος ηγέτης για μια μικρή χώρα όπως την Κύπρο». Εκεί κατόρθωσε να αποκλείσει ανάμιξη της Ρωσίας στο Κυπριακό και πέτυχε να θεωρηθεί η Κύπρος ότι ανήκε στη σφαίρα επιρροή της Αμερικής.
Πότε μάθατε ότι θα γινόταν πραξικόπημα;
Επέστρεψα στο Υπουργείο Εξωτερικών από την Ουάσιγκτον το Μάρτιο του 1973. Νωρίς τον Ιανουάριο 1974 ένας γνωστός που γνώριζε για τη δραστηριότητα της ΕΟΚΑ Β μου είπε ότι «ο Μακάριος δεν θα φάει φλαούνα το Πάσχα διότι σχεδιάζουν να τον δολοφονήσουν». Θορυβημένος ειδοποίησα το Μακάριο διότι γνώριζα το μίσος του Κίσινγκερ έναντι του και ότι η Χούντα δούλευε πάνω σε αυτή τη γραμμή. Στις 23 Μαΐου 1974, πριν φύγω για εγχείρηση καρδίας στην Αμερική, τυχαία άκουσα τον Έλληνα στρατιωτικό Βινζιλέο να μιλά με δυο Ελληνοκύπριους ξεκάθαρα για πραξικόπημα. Ενημέρωσα τον υπεύθυνο τότε της ΚΥΠ Τομπάζο και όταν έφτασα στις ΗΠΑ επισκέφτηκα με τον πρέσβη μας Νίκο Δημητρίου τον υφυπουργό εξωτερικών Ρότζερ Ντέιβις, μετέπειτα πρέσβη των ΗΠΑ στη Λευκωσία. Του είπα ότι από τα στοιχεία που είχα και την ατμόσφαιρα στην Κύπρο έβλεπα ότι δεν θα αργούσε η Αθήνα να κάνει πραξικόπημα και ότι ο δικτάτορας Ιωαννίδης διέδιδε ότι τα πάντα τα έκανε εν γνώσει των ΗΠΑ.
Τι απάντησε;
Άκουσε μετά προσοχής και μας υποσχέθηκε ότι θα μετέφερε αυτά που του είπαμε στους προϊσταμένους του που ήταν οι Τζόσεφ Σίσκο και Χένρυ Κίσινγκερ.
Γιατί ο Μακάριος δεν πείστηκε ότι θα γινόταν πραξικόπημα;
Δεν ξέρω, ίσως δεν πίστευε ότι Έλληνες αξιωματικοί μπορούσαν να προχωρήσουν σε αυτή την εθνική καταστροφή. Όταν ήλθε στην Ουάσιγκτον τον ρώτησα και μου είπε το χαρακτηριστικό ότι «τέτοια απογοήτευση νιώθω από τους ανθρώπους στην Κύπρο που αν ο Σαμψών παρέμενε στην εξουσία ακόμα μια βδομάδα και η αδελφή μου Μαρία θα τον στήριζε».
Αληθεύει ότι ζήτησε ο Κίσινγκερ να μάθει από σας το ποιόν του Σαμψών;
Τις 15 Ιουλίου ρώτησε τον πρέσβης μας Δημητρίου ο οποίος του είπε τα χειρότερα λόγια και με τον κυνισμό που τον διέκρινε του απάντησε ότι «και εμένα με κατηγορούν για χίλια δυο πράγματα». Εκείνο όμως που δείχνει την αλαζονεία του Κίσινγκερ, είναι ότι όταν συναντήθηκαν, ο Μακάριος δεν είχε γίνει γνωστό ότι ζούσε και δεν είπε μια λέξη στον πρέσβη για τη δολοφονία του Προέδρου. Είναι τραγικό να βλέπεις τον άνθρωπο που διεύθυνε τότε τις ΗΠΑ να έχει τέτοια χαιρέκακη στάση.
Τεκμηριώνεται η σχέση ΕΟΚΑ Β, Χούντας και CIA;
Δεν ξέρω αν μπορεί να τεκμηριωθεί. Πολλά έχουν δει το φως της δημοσιότητας, αλλά και πολλά κατακρατούν οι Αμερικανοί για να μην εκθέσουν άτομα. Είναι γεγονός ότι η χούντα είχε άμεση επαφή με τη CIA και η ΕΟΚΑ Β ούσα υποχείριο της χούντας δυνατόν να είχε έμμεση σχέση. Λίγες βδομάδες μετά την εισβολή ξεκινήσαμε με τον πρέσβη επαφές με ηγετικά στελέχη της αμερικανικής κοινωνίας και ο γενικός γραμματέας των συνδικάτων Τζορτζ Μίνι, μας ανέφερε ότι ο Κίσινγκερ σε δεξίωση του είπε με χαρά ότι «τελικά καταφέραμε να απαλλαγούμε από τον «κόκκινο παπά». Με τη στάση του αυτή βγαίνει το συμπέρασμα για την αδιαμφισβήτητη ενοχή του Κίσινγκερ στην κυπριακή τραγωδία.
Όταν έμαθε ότι ζούσε ο Μακάριος …
είμαι βέβαιος ότι στεναχωρήθηκε και κατέβαλε κάθε προσπάθεια να μην επιστρέψει στην Κύπρο, χρησιμοποίησε ακόμα και τον Καραμανλή. Έστειλε τον Οκτώβριο το Χάρτμαν στην Αθήνα για να πει στον Καραμανλή ότι ο Μακάριος δεν πρέπει να επιστρέψει και ότι οι ΗΠΑ ήταν εναντίον. Ο Καραμανλής εξεπλάγη με τον τρόπο που ο Χάρτμαν του μίλησε, όμως πήρε το μήνυμα.
Στην τελευταία συνάντηση που είχε ο Μακάριος με τον Κίσινγκερ …
στις 13 Νοεμβρίου 1974 στην Ουάσιγκτον, ήταν η τελευταία προσπάθεια να αποτρέψει την επιστροφή του στην Κύπρο. Ήμουν παρόν και θυμούμαι την ένταση της συνομιλίας. Ο Κίσινγκερ του είπε ξεκάθαρα να μην επιστρέψει διότι θα κατέστρεφε την προσπάθεια που έκανε με Αθήνα, Άγκυρα και Λευκωσία για λύση του Κυπριακού. Ο Μακάριος του απάντησε ότι θα επέστρεφε διότι τον ήθελε ο λαός και ότι αν η λύση που πρότεινε ήταν αποδεκτή από τον ίδιο και το λαό θα την υποστήριζε. Αν η λύση δεν ήταν αποδεκτή, από τον εξώστη της Αρχιεπισκοπής τον οποίο κατέστρεψε η χούντα των Αθηνών, θα καλούσε τον λαό να την απορρίψει. Ο Κίσινγκερ έγινε έξαλλος και επανέλαβε στο Μακάριο ότι θα φέρει ακεραία την ευθύνη για οτιδήποτε συμβεί μετά.
Ο Μακάριος πώς αντιδρούσε μπροστά στο θυμό του Κίσινγκερ;
Ήταν μειλίχιος. Δεν τον είδα ποτέ να χάνει τον έλεγχο του και πάντοτε σκεφτόταν πριν να απαντήσει στις προκλήσεις του.
Μπορούσε ένας άλλος χειρισμός του Κίσινγκερ να απέτρεπε κάποια πράγματα;
Βεβαίως, όμως ήθελε να απαλλαγεί από τον Μακάριο τον οποίο θεωρούσε Κάστρο της Μεσογείου και να επιβάλει λύση που ικανοποιούσε πρωτίστως την Τουρκία.
Αληθεύει ότι ο Κίσινγκερ αρνήθηκε στις 20 Ιουλίου την πρόταση Αμερικανού πρέσβη στην Αθήνα Χένρι Τάσκα να δοθεί εντολή να παρεμβληθεί ο 6ος αμερικανικός στόλος για να εμποδιστεί τουρκική απόβαση στην Κύπρο;
Πιστεύω πως ναι και περίτεχνα έριξε την ευθύνη στους Άγγλους. Μπορούσε να αποτρέψει την δεύτερη εισβολή του Αυγούστου (εξάλλου αυτό ανέφερε στο Μακάριο για να δεχτεί τον ενδοκυπριακό διάλογο) αλλά δεν το έκανε, τουναντίον ενεθάρρυνε τον Ετζεβίτ.
Εσείς τι ενέργειες κάνατε ως διπλωμάτες στις ΗΠΑ;
Η δική μας προσπάθεια ήταν μέσω του Κογκρέσου και πετύχαμε το εμπάργκο όπλων και οικονομικής – στρατιωτικής βοήθειας προς την Τουρκία, παρά τις αντιδράσεις Κίσινγκερ και των συνεργατών του.
Πόσο άλλαξε το κλίμα με την εκλογή του δημοκρατικού προέδρου Κάρτερ;
Η πρώτη ενέργεια Κάρτερ ήταν η αποστολή του ειδικού απεσταλμένου Κλαρκ Κλίφορντ για να συζητήσει με τον Μακάριο λύση του Κυπριακού. Δυστυχώς ο Κλίφορντ ξεγέλασε τον Μακάριο δίνοντας τους υποσχέσεις ότι οι Τούρκοι θα αποδέχονταν τις προτάσεις Κλίφορντ συμπεριλαμβανομένου και χάρτη τον οποίο υπέβαλε στις συνομιλίες στη Βιέννη ο Τάσσος Παπαδόπουλος. Δυστυχώς οι Τούρκοι τις απέρριψαν. Ο Μακάριος πέθανε απογοητευμένος περισσότερο από την στάση των Αμερικανών και ιδιαίτερα των δημοκρατικών του Κάρτερ.
Το σχέδιο λύσης Μακαρίου του Ιούλη του 1974
«Τις 22 Ιουλίου 1974, πριν τη δεύτερη εισβολή, στην κατοικία του πρέσβη Δημητρίου, προτού πάει ο Μακάριος στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ για να συναντήσει τον Κίσινγκερ ήλθε ο Βρετανός πρέσβης, ο οποίος ήταν προηγουμένως Ύπατος Αρμοστής στη Λευκωσία Πίτερ Ράμσμποθαμ και είχε κατ' ιδίαν συνομιλία με τον Αρχιεπίσκοπο. Δεν μας είπε τι συζήτησαν, αλλά ο Άγγλος διπλωμάτης ήταν γνωστό ότι έπαιζε διπλό ρόλο. Όταν στην συνέχεια ο Μακάριος συνάντησε τον Κίσινγκερ του απέδωσε έγγραφο με τις προτάσεις του για λύση του Κυπριακού, το οποίο αγνόησε ο Κίσινγκερ και μέχρι σήμερα δεν έγινε λόγος ύπαρξης του κειμένου αυτού εκτός από μένα. Με οδηγίες Μακαρίου το είχαμε στείλει τότε μέσω της ελληνικής πρεσβείας στον προεδρεύοντα Γλαύκο Κληρίδη στην Κύπρο. Το σχέδιο πρέπει να βρίσκεται στα αρχεία του Υπουργείου Εξωτερικών ή και του προέδρου Κληρίδη.
Τι έλεγε το σχέδιο;
Βασικά συνομιλίες των εγγυητριών δυνάμεων και των δυο κοινοτήτων για εξεύρεση λύσης με βάση το Σύνταγμα του '60. Ζητούσε επίσης την αποχώρηση των τουρκικών και ελληνικών στρατιωτικών δυνάμεων στις οποίες επέρριπτε ευθύνες για τα γεγονότα του '63.
«Μεγάλες ευθύνες Κίσινγκερ για διαμερισμό Κύπρου»
Αν γράφατε την ιστορία τι θα λέγατε για τον Κίσινγκερ;
Ότι ήταν αλαζονικός και υπερόπτης. Πίστευε στην αρχή της δικής του δύναμης την οποία επέβαλλε κυρίως με στρατιωτικά καθεστώτα. Μελλοντικά πιστεύω ότι ο αμερικάνος ιστορικός θα του καταλογίσει μεγάλες ευθύνες για την τραγωδία της Κύπρου που αναγνωρίζεται ήδη ως μια από τις μεγάλες διπλωματικές του αποτυχίες.
Για τον Μακάριο τι θα γράφατε;
Ο Μακάριος ήταν μια αδιαμφισβήτητη προσωπικότητα, με πολλά θετικά στοιχεία, χαρισματικός ηγέτης ο οποίος εντυπωσίαζε στο εξωτερικό, αλλά είχε και τις δικές του αδυναμίες. Πίστευε πολύ στις προσωπικές του δυνάμεις γι αυτό έγιναν λάθη στην πορεία.
Θα μπορούσε να αποτρέψει το πραξικόπημα με δεδομένο ότι γνώριζε ότι το πρόβλημα ήταν ο ίδιος;
Εκ των υστέρων πολλά μπορεί να λεχθούν. Ίσως ο Μακάριος να έμεινε πολλά χρόνια στην εξουσία και σε κάποιο σημείο θα έπρεπε να αποχωρούσε. Με το κύρος του στην Αφρική μπορούσε να ηγείτο επιτυχώς ιεραποστολής για εκχριστιανισμό εκατομμυρίων αφρικανών όπως έπραξε στην Κένυα, ενώ ταυτόχρονα θα συνέχιζε τον πνευματικό και εθνικό του ρόλο στην Κύπρο ως εθνικό κεφάλαιο για τον ελληνισμό της. Όμως έμεινε στην πολιτική διότι προφανώς πίστευε ότι ο ίδιος μπορούσε να λύσει το Κυπριακό.
Σήμερα, τριανταπέντε χρόνια μετά …
ο περισσότερος κόσμος αγνοεί τα γεγονότα του τότε αλλά δεν ενδιαφέρεται ούτε για το σήμερα. Η τραγωδία συνεχίζεται μόνο που έχουν αλλάξει κάπως οι πρωταγωνιστές του κυπριακού δράματος. Ο Κίσινγκερ ήθελε να απομακρύνει το Μακάριο διότι ήταν ο «επικίνδυνος κομμουνιστής» και σήμερα οι Αμερικανοί συνεργάζονται με τον αρχηγό του κομμουνιστικού κόμματος στην Κύπρο, Πρόεδρο Χριστόφια, από τον οποίο αναμένουν ότι θα απαλλαγούν του Κυπριακού. Αυτά είναι τα παράδοξα της ιστορίας 35 χρόνια μετά. Η μόνη αισιοδοξία για μένα σήμερα είναι το ότι η Κύπρος βρίσκεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αρκεί να χειριστεί σωστά την παρουσία της ως ισότιμος εταίρος.
Έχουν γραφτεί πολλά, παραποιείται ή όχι η ιστορία;
Εξαρτάται ποιος τα γράφει. Το ότι γίνεται προσπάθεια παραποίησης της ιστορίας είναι ολοφάνερο, ακόμα και στους επίσημους κύκλους εδώ στην Κύπρο γίνεται μια προσπάθεια να «δούμε» ρεαλιστικά την ιστορία. Μα η ιστορία είναι γεγονότα, δεν αλλάζει με το ρεύμα της εποχής.
Εσείς θα καταγράψετε τις εμπειρίες σας;
Ναι, κάτι θα αφήσω για τον ιστορικό του μέλλοντος από τις δικές μου εμπειρίες.
