Του Νίκου Λυγερού

Το του 1878 δεν ήταν απλώς η λήξη του Ρωσο?Τουρκικού πολέμου ή  η αναθεώρηση του San Stefano όσον αφορά τη Βουλγαρία αλλά και μια τοποστρατηγική μάχη. Βέβαια, δεν υποστηρίζουμε ότι το συνέδριο του Βερολίνου έγινε μέσα σε αυτό το πλαίσιο, διότι θα ήταν αναχρονισμός. Αλλά το ίδιο ισχύει και για τη γεωστρατηγική, ενώ είναι ξεκάθαρο ότι λειτούργησαν νοητικά γεωστρατηγικά σχήματα σε αυτές τις διαπραγματεύσεις.

Οι αφορμές δεν εξηγούν τα πάντα, ειδικά όταν χρησιμοποιούνται ως προσχήματα κι ύστερα ως τεχνάσματα για την επίτευξη των στόχων. Ο πανσλαβισμός είναι ένα πλαίσιο, όμως το καταλυτικό στοιχείο είναι το μακελειό των 15000 Βουλγάρων από τους Τούρκους Bachi-bouzouk το 1876, για το οποίο διαμαρτυρήθηκε έντονα κι ο Victor Hugo. Υπάρχει βέβαια κι η κρίση στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Abdulhamid II είναι ο διάδοχος του Abdulaziz. Ο πόλεμος της Σερβίας, το ultimatum της Ρωσίας κι η Κωνσταντινούπολη: όλα αυτά είναι ιστορικά γεγονότα, γνωστά σε όλους. Γεωστρατηγικά, η Οθωμανική Αυτοκρατορία θέλει όχι μόνο να έχει πρόσβαση στην Ευρώπη αλλά και να υπάρχει Ευρωπαϊκή Τουρκία. Αυτό έχει μία τοποστρατηγική συνέπεια που υλοποιείται με την έννοια του τόξου. Ο Σουλτάνος λειτουργεί στρατηγικά κι η αλλαγή δεν είναι παρά μία ακραία ενίσχυση της ίδιας πολιτικής. Το τόξο υπάρχει, λοιπόν, κι έχει επιπτώσεις ακόμα και σήμερα ακόμα και σπασμένο. Μέσα στο πανσλαβικό πλαίσιο, η Ρωσία είναι ο ελκυστής, ενώ το πλαίσιο είναι η δεξαμενή έλξης. Τοπολογικά, η Τουρκία έχει την ιδιότητα της συνεκτικότητας. Όμως η συνθήκη του San Stefano απείλησε αυτή την ιδιότητα. Έτσι, εμφανίζεται για πρώτη φορά μία τοποστρατηγική ανάγκη. Η διασταύρωση δημιουργεί ένα παίγνιο του τύπου HEX, όπου αποδεικνύεται ότι δεν υπάρχει ισοπαλία. Ο μοναδικός στόχος της Τουρκίας είναι να αποκτήσει και πάλι την ιδιότητα της συνεκτικότητας, για να διατηρήσει τη δυναμική της επιρροή.

Γι' αυτό το λόγο είναι διατεθειμένη ακόμα και να χάσει την Κύπρο (θα τη δώσει στην Αγγλία), την Κρήτη (αλλά η Αγγλία της εξηγεί ότι δεν είναι ορθή) και τη Ρουμανία (στην οποία σκέφτεται να δώσει την ανεξαρτησία αλλά η Αγγλία της λέει να αποφύγει αυτήν την πρωτοβουλία), καθώς το αποδεικνύουν τα τηλεγραφήματα του Αλέξανδρου Καραθεοδωρή. Συνηθίζουμε να λειτουργούμε στο πλαίσιο του αγγλικού δόγματος, όταν μιλάμε για πρόσβαση στις θερμές θάλασσες και εκφυλίζουμε τις έννοιες του στόχου με το εργαλείο. Το συνέδριο του Βερολίνου, ενώ ήταν θεωρητικά το τέλος μίας ήττας για τη Τουρκία, αναδείχθηκε μέσω των μεγάλων δυνάμεων ως μια επαναφορά της συνεκτικότητας και της οριζόντιας νίκης πάνω στην καθετότητα. Υπήρχε στρατηγικό βάθος για να γίνουν εδαφικές θυσίες γεωστρατηγικού ύφους και να επιτευχθεί ο τοποστρατηγικός στόχος. Η Ρωσία κέρδισε τον πόλεμο αλλά έχασε τη τελευταία μάχη που ανέτρεψε τα δεδομένα.

Από τη Συνθήκη Βερολίνου στη Σύμβαση Χανίων

Η μελέτη των επιστολών του Αλέξανδρου Καραθεοδωρή (βλέπε: Το συνέδριο του Βερολίνου ως τοποστρατηγική μάχη) μας προσφέρει τη δυνατότητα να ερευνήσουμε μερικά βαθύτερα νοητικά σχήματα και να συνδέσουμε έντεχνα και όχι τεχνητά τη Σύμβαση Χανίων (15 Οκτωβρίου 1878) με τη Συνθήκη του Βερολίνου (13 Ιουλίου 1878), η οποία περιλαμβάνει στις διατάξεις της, τις αποφάσεις του Συνεδρίου του Βερολίνου (Ιούνιο – Ιούλιο 1878). Στην καταγραφή των μυστικών συναντήσεων που έχει ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή ως πρώτος πληρεξούσιος της Οθωμανικής… Αυτοκρατορίας, με την Αγγλία, βρίσκουμε μια συγκεκριμένη αναφορά στην Κρήτη. Αυτή η αναφορά δεν είναι φυσιολογική αν εξετάσουμε απλοϊκά τον επίσημο στόχο του Συνεδρίου Βερολίνου. Αν όμως εντάξουμε τη μελέτη μας στο πλαίσιο της τοποστρατηγικής, η αναφορά αποκτά ένα νόημα. Καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία έχασε τον πόλεμο με τη Ρωσία έχει ελάχιστους ελιγμούς στη διάθεσή της για να τροποποιήσει αποτελεσματικά τη Συνθήκη Αγίου Στεφάνου ( 3 Μαρτίου 1878). Πρέπει λοιπόν να παραχωρήσει έδαφος για να ανταποδώσει το κέρδος που αποσκοπούσε με την τροποποίηση. Έχοντας ως κύριο στόχο τη συνεκτικότητα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι προτάσεις της αποστολής δεν μπορούσαν να τη θέσουν σε κίνδυνο.

Στο τηλεγράφημα αριθμός 21 (19 Ιουνίου 1878), το οποίο χαρακτηρίζεται ως απόρρητο ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή γράφει συγκεκριμένα: (βλέπε: Transcription du télégramme 21 d'Alexandre Carathéodory (19/06/1878)) “Pour ce qui est de la Grèce, Lord Beaconsfield me dit qu’il n’est pas maître du sujet. Il nous dissuade de céder la Crète ; il préfère que nous en arrivions à une rectification sur le Continent ; il m’a dit que l’affaire hellénique doit être arrangée à tout prix, car si après le Congrès un conflit venait à éclater entre la Grèce et la Turquie ce serait une grande confusion.”

Ενώ η Κρήτη έχει μια γεωστρατηγική θέση, δεν αποτελεί τοποστρατηγικό κίνδυνο για την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Επιπλέον υπάρχει η επανάσταση του 1868. Ως εκ τούτου, συμφέρει την Οθωμανική Αυτοκρατορία να παραχωρήσει την Κρήτη για να την παρουσιάσει ως αντάλλαγμα για την τροποποίηση των συνόρων με τη Βουλγαρία. Μόνο που η Αγγλία έχει άλλη άποψη και κυρίαρχο παίγνιο στις διαπραγματεύσεις του Βερολίνου και ειδικά στις μυστικές, με τις οποίες θα αποκτήσει δίχως κανένα κόπο, την Κύπρο το 1878. Στην πραγματικότητα η Οθωμανική Αυτοκρατορία, θα υλοποιήσει εν μέρει τις ιδέες της με τη Σύμβαση Χανίων ή Χάρτας της Χαλέπας.

Θα δώσει την αυτονομία στην Κρήτη. Λόγω της Αγγλίας, έχασαν μια ευκαιρία να ξεφορτωθούν ένα εμπόδιο για τη διοίκησή τους. Ενδιαφέρον έχει ότι ο Αλέξανδρος Καραθεοδωρή, αφού εκτελέσει τον ρόλο του ηγεμόνα στη Σάμο, θα διορισθεί και διοικητής της Κρήτης. Το ψήφισμα της ένωσης με την Ελλάδα θα γίνει στις 25 Ιανουαρίου 1897 και η ένωση θα πραγματοποιηθεί τυπικά μέσω της Συνθήκης Λονδίνου (30 Μαΐου 1913, άρθρο 4).