Του Τηλέμαχου Χορμοβίτη
Ηταν πριν από δέκα χρόνια, όταν ο πλανήτης υποδεχόταν τη νέα χιλιετία με άφθονη σαμπάνια και μέσα σε μια… βροχή πυροτεχνημάτων. Και μπορεί μεν κάποιοι να ανησυχούσαν για το αν θα χτυπήσει τελικά ο περίφημος ιός του 2000, αλλά αν το καλοσκεφτούμε, υπήρχαν αρκετοί λόγοι για να το γιορτάσει κανείς. Παρά τα προβλήματα, η ανθρωπότητα άφηνε πίσω της μια σχετικά ειρηνική δεκαετία με ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, ενώ όλο και περισσότερες χώρες εγκατέλειπαν το δρόμο του αυταρχισμού και υιοθετούσαν το μοντέλο της φιλελεύθερης δημοκρατίας δυτικού τύπου.
Η πεποίθηση που μας κληροδότησε ο Διαφωτισμός πως η ιστορία είναι μια συνεχής πορεία προόδου, φαινόταν πιο ισχυρή από ποτέ. Μόλις δέκα χρόνια μετά, πόσο μακρινά φαίνονται όλα αυτά! Δύο γεγονότα σημάδεψαν τη δεκαετία που διανύουμε και της έδωσαν μια διαφορετική κατεύθυνση: η τρομοκρατική επίθεση στους Δίδυμους Πύργους την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και η παγκόσμια οικονομική κρίση που άρχισε το Δεκέμβριο του 2007 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Παρότι φαινομενικά ασύνδετα, και τα δύο γεγονότα είχαν τελικά το ίδιο αποτέλεσμα: τη θεαματική ενίσχυση της κρατικής εξουσίας.
«Ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους»
Η αρχή έγινε από τις ΗΠΑ. Η τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου σήμανε την έναρξη του «ένδοξου πολέμου» κατά της τρομοκρατίας. Πόσο δίκιο είχε εκείνος ο ξεχασμένος Αμερικάνος συγγραφέας, ο Randolph Bourne που μέσα στις φλόγες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, βαριά άρρωστος, δεν κουραζόταν να φωνάζει πως «ο πόλεμος είναι η υγεία του κράτους»! Και πράγματι, όπως δείχνει η ιστορική εμπειρία, ο πόλεμος δημιουργεί μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης που δίνει μια αυξημένη νομιμοποίηση στην κρατική εξουσία. Ο πόλεμος είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να καλλιεργηθεί σε ελεύθερους πολίτες ένα ένστικτο αγέλης και να δεχτούν επέκταση του κράτους σε τομείς που δεν θα δέχονταν ποτέ σε καιρό ειρήνης. Εξι μόλις χρόνια μετά την ιστορική δήλωση του Δημοκρατικού Bill Clinton πως «η εποχή του μεγάλου κράτους έχει τελειώσει», ο Francis Fukuyama αντικατόπτριζε τις καινούργιες τάσεις όταν έγραφε πως η 11η Σεπτεμβρίου ήταν μια χρήσιμη υπενθύμιση στους Αμερικανούς, γιατί η κυβέρνηση υπάρχει και γιατί πρέπει να φορολογεί τους πολίτες και να ξοδεύει χρήματα για να προωθήσει το συλλογικό συμφέρον. Και πράγματι, τα χρόνια που ακολούθησαν η κυβέρνηση επιβεβαίωσε και με το παραπάνω την ύπαρξή της.
Στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Bush (ίσως ο άνθρωπος που σημάδεψε περισσότερο αυτή τη δεκαετία) εφάρμοσε μια σειρά από μέτρα, που έπληξαν καίρια βασικά ατομικά δικαιώματα, αναπόσπαστα δεμένα με το κράτος δικαίου και σεβαστά στον αγγλοσαξονικό κόσμο από την εποχή της Μάγκνα Κάρτα! Το κολαστήριο του Γκουαντάναμο είναι το σύμβολο της νέας ισχυρής κρατικής εξουσίας, ο βασανισμός κρατουμένων γίνεται επίσημη κυβερνητική πολιτική, ενώ εφαρμόζεται ο περιβόητος Patriot Act, που αναστέλλει σε κάποιες περιπτώσεις την ισχύ του habeas corpus και επιτρέπει κατ' οίκον έρευνες και παρακολουθήσεις χωρίς δικαστική εντολή. Λίγες μέρες πριν εκπνεύσει η δεκαετία, τα αντιτρομοκρατικά μέτρα της κυβέρνησης Bush είναι ακόμη σε ισχύ, παρά τις διακηρύξεις του νέου προέδρου των ΗΠΑ, Barack Obama. Αλλά και στην οικονομία, το κράτος επέκτεινε την εξουσία του. Οι ομοσπονδιακές δαπάνες αυξήθηκαν με το ταχύτερο ρυθμό από την εποχή του προέδρου Franklin Roosevelt. Και αυτό δεν οφείλεται μόνο στην ιλιγγιώδη επέκταση των στρατιωτικών δαπανών. Στο τέλος της θητείας Bush, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση ξόδευε πολύ περισσότερα για την εκπαίδευση και την υγειονομική περίθαλψη από κάθε άλλη κυβέρνηση στην αμερικανική ιστορία, ενώ και οι δαπάνες για τη γεωργία αυξήθηκαν κατά 76% σε σχέση με τη δεκαετία του ‘90! Για τις χώρες της Ευρώπης, που δεν συμμετείχαν τόσο άμεσα στον πόλεμο κατά της τρομοκρατίας, οι συνέπειες δεν φάνηκαν τόσο στην οικονομία όσο στην υιοθέτηση αυστηρής αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας στα πρότυπα των ΗΠΑ. Στη Μ. Βρετανία, η Εργατική κυβέρνηση έθεσε 4,5 εκατομμύρια κάμερες σε λειτουργία, ενώ σχεδιάζει μια βάση δεδομένων DNA και την εισαγωγή αστυνομικών ταυτοτήτων -για πρώτη φορά μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ισως δεν φαίνονται και τόσο υπερβολικά τα λόγια της Dame Stella Rimington, πρώην αρχηγού των Μυστικών Υπηρεσιών, που προειδοποίησε πως η χώρα λίγο απέχει από το να γίνει ένα «αστυνομικό κράτος».
«Είμαστε όλοι σοσιαλιστές!»
Μέσα σε αυτό το σκηνικό, το 2008 ξεσπάει η χειρότερη μεταπολεμική οικονομική κρίση. Ηγέτες όλων των ιδεολογικών τάσεων, από τη Merkel μέχρι τον Obama και από τον Sarkozy μέχρι τον Gordon Brown, χρησιμοποίησαν τον «μπαμπούλα» ενός οικονομικού Αρμαγγεδώνα, για να πείσουν τα κοινοβούλια να εγκρίνουν γρήγορα και χωρίς πολλές συζητήσεις τα πιο μεγάλα πακέτα κρατικής ενίσχυσης της οικονομίας στη σύγχρονη ιστορία. Οι κυβερνώντες τόσο της Αριστεράς όσο και της Δεξιάς, κατέφυγαν σε μια ρητορική φόβου όμοια με αυτή χρησιμοποίησε και ο George W. Bush για να περάσει τη δρακόντεια αντιτρομοκρατική νομοθεσία του, με το μικρότερο δυνατό κοινοβουλευτικό έλεγχο. Τρισεκατομμύρια ευρώ ξοδεύτηκαν σε φιλόδοξα προγράμματα στήριξης της οικονομίας, επιχειρήσεις κρατικοποιήθηκαν, ενώ ο προστατευτισμός έκανε μια δυναμική επιστροφή. Στις ΗΠΑ ήδη από πέρσι το Νοέμβριο, πριν ακόμη τεθεί σε εφαρμογή το πακέτο Obama, τα έξοδα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης ξεπερνούσαν κατά πολύ τις δαπάνες που χρειάστηκαν για το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο! Ο Keynes (ακόμη και ο Marx) γίνεται πάλι της μόδας, ενώ μέχρι και ο βρετανικός "Economist" ανακαλύπτει τις αρετές του κρατικού παρεμβατισμού! Το περιοδικό "Newsweek" απηχώντας το νέο consensus, γράφει: «Είμαστε όλοι σοσιαλιστές τώρα».
Η «σοβιετοποίηση» της Δύσης
Ο νυν προσωπάρχης του Λευκού Οίκου, Rahm Emanuel, δήλωσε πως ποτέ δεν πρέπει να αφήνεις μια κρίση να πάει χαμένη. Και πράγματι, τα κράτη εκμεταλλεύτηκαν τις δύο μεγάλες κρίσεις της δεκαετίας μας, για να επεκτείνουν την εξουσία τους εις βάρος της ιδιωτικής σφαίρας. Η δεκαετία που φεύγει σε λίγες μέρες μάς αφήνει με το κράτος πιο βαθιά από ποτέ μέσα στις ζωές μας, την εκτελεστική εξουσία πανίσχυρη, τα ατομικά δικαιώματα σε κίνδυνο και το δημόσιο χρέος στα πιο υψηλά επίπεδα μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολλοί αναλυτές προειδοποιούν πως τα κρατικά ομόλογα μπορεί να αποδειχθούν τα νέα τοξικά για την παγκόσμια οικονομία.
Αυτό όμως που πρέπει να μας ανησυχεί περισσότερο είναι η αυτή η αργή, σταδιακή «σοβιετοποίηση» της δυτικής κοινωνίας. Σαν τους ναρκομανείς που έχουν ανάγκη τη δόση τους, ολόκληροι τομείς της οικονομίας και ολόκληρες περιοχές του δυτικού κόσμου βρίσκονται πια σε μια φάση ολοκληρωτικής εξάρτησης από το κρατικό χρήμα και δεν μπορούν να επιβιώσουν χωρίς αυτό. Για παράδειγμα, στη, θεωρητικά, φιλελεύθερη Μ. Βρετανία, το ποσοστό των κρατικών δαπανών επί του ΑΕΠ, φτάνει στη βορειοανατολική Αγγλία το 66,4%, στην Ουαλία το 71,6%, ενώ στη Βόρεια Ιρλανδία το τρομακτικό 77,6%! Τα συμπεράσματα είναι ακόμη πιο αποκαρδιωτικά, αν αναλογιστεί κανείς πως στην Ουγγαρία και τη Σλοβακία, την εποχή που κατέρρεε ο κομμουνισμός, οι κρατικές δαπάνες αναλογούσαν μόνο στο 60% της οικονομίας τους! Κάποιοι θα μας καθησυχάσουν πως αυτή η κατάσταση είναι προσωρινή, μια αναγκαία αλλά έκτακτη «απάντηση» στις προκλήσεις που θέτει ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας» και η οικονομική κρίση. Ομως ο «πόλεμος κατά της τρομοκρατίας», λόγω των ασαφών και απροσδιόριστων στόχων που θέτει, έχει τόσες πιθανότητες να τελειώσει όσο και ο περίφημος «πόλεμος κατά των ναρκωτικών». Οσον αφορά στο μέτωπο της οικονομίας, η ιστορική εμπειρία δείχνει πως έπειτα από μια κρίση ή έναν πόλεμο, το κράτος αποσύρεται μεν εν μέρει από την οικονομική ζωή, αλλά ποτέ το μέγεθός του δεν επιστρέφει στα προ κρίσης επίπεδα. Δυστυχώς, η δεκαετία που φεύγει αφήνει πίσω της έναν πανίσχυρο Λεβιάθαν και έναν οργουελικό εφιάλτη, που θα αργήσει πολύ να τελειώσει.
