Toυ Μάριου Ευρυβιάδη
«Αναγνωρίζουμε τον παλιό μας φίλο, τον παλιό μας τυφλοπόντικα, που ξέρει να δουλεύει υπόγεια (που σκάβει τα λαγούμια του αθόρυβα) και να παρουσιάζεται ξαφνικά: την επανάσταση».
Αυτά είχε πεί ο Κάρλ Μάρξ για τις ευρωπαϊκές επαναστάσεις εναντίον των αυταρχικών και δεσποτικών καθεστώτων του 1848 οι οποίες, ως γνωστόν, κατεστάλησαν από τις αντιδραστικές δυνάμεις.
Είχαν προηγηθεί οι δυο μεγάλες δημοκρατικές επαναστάσεις, η Αμερικανική του 1776 και η Γαλλική του 1789. Η πρώτη, η Αμερικανική εδραιώθηκε, αλλά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Η δεύτερη, η Γαλλική, κατέληξε στην τρομοκρατία, στον Βοναπαρτισμό και Καισαρισμό και αργότερα, και πάλι στον αυταρχισμό.
Παρά το γεγονός ότι οι υποθήκες για τον εκδημοκρατισμό και τη «δημοκρατική εποχή» είχαν τεθεί από τον 18ο αιώνα, εντούτοις, ακόμη και στον δυτικό κόσμο έπρεπε να μεσολαβήσουν δυο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και ένας Ψυχρός Πόλεμος μέχρι να υπάρξουν δημοκρατικά εκλεγμένα καθεστώτα σε όλο τον παραδοσιακό ευρωπαϊκό χώρο. Ας μην ξεχνάμε ότι υπήρχαν δικτατορικά καθεστώτα σε Ελλάδα, Ισπανία και Πορτογαλία τη δεκαετία του 1970, ενώ έπρεπε να μεσολαβήσει η κατάρρευση του Ανατολικού συνασπισμού (1989-90-91), για να μιλάμε πλέον για μια δημοκρατική Ευρώπη.
Το έργο του τυφλοπόντικα της ιστορίας είτε αυτό λαμβάνει χώρα στην Ευρώπη, στην Λατινική Αμερική ή, όπως σήμερα στην Αραβία, αναγνωρίζεται όπως μας λέει ο Μάρξ, εκ των υστέρων και από τις συνέπειές του. Ένας άλλος στοχαστής στον αντίποδα του Μάρξ, ο Αμερικανός θεολόγος Reinhold Niebuhr (το πιο γνωστό έργο του οποίου είναι Moral Man and Immoral Society, 1932) καταλήγει με ένα πιο σύνθετο τρόπο στο ίδιο συμπέρασμα. «Ολόκληρο το δράμα της ιστορίας», γράφει, «λαμβάνει χώρα σε ένα νοηματικό πλαίσιο που το ανθρώπινο μυαλό αδυνατεί να κατανοήσει και να διαχειριστεί».
Στην περίπτωση της «Αραβικής εξέγερσης» υπογραμμίζει πρωτίστως ότι αυτή είναι μια μετ’αποικιακή εξέγερση. Δεν είναι κατά ξένων κατακτητών – των Οθωμανών, των Εγγλέζων, των Γάλλων. Είναι μια εξέγερση εναντίον αραβικών καθεστώτων.
Κατά την εκτίμησή μου, τέσσερις παράγοντες συνέβαλλαν στην αραβική εξέγερση. Τους ιεραρχώ ως εξής: (α) το δημογραφικό, (β) η τεχνολογία, (γ) η παγκοσμιοποίηση και (δ) η θρησκεία, δηλαδή το Ισλάμ.
Ιεραρχώ το δημογραφικό ως τον πρώτο και ίσως καταλυτικό παράγοντα διότι χωρίς τη νεολαία οι αραβικές μάζες θα συνέχιζαν στη «μακαριότητά» τους, αποδεχόμενες τη μοίρα τους ή πιο ορθά το «κισμέτι» τους, ως θέλημα Θεού.
Η νεολαία στην Αραβία αποτελεί μέρος του παγκόσμιου αλλά μη-δυτικού φαινομένου της πληθυσμιακής έκρηξης. Στην περίπτωση της Αραβίας, μιλάμε ότι η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων έχει ένα μέσο όρο ηλικίας στα 25. Αυτοί υπήρξαν ο πυρήνας της εξέγερσης. Νέοι, άνεργοι, καθεστωτικά καταπιεσμένοι, με επιλεκτικές «ιστορικές» γνώσεις και αντιλήψεις και, κυρίως, με λίγες ή καθόλου προοπτικές για το μέλλον.
Ο δεύτερος παράγοντας, η τεχνολογία, δεν χρειάζεται και πολύ σχολιασμό. Ίσως να αρκεί ένα πολύ μακρινό αλλά εξαιρετικό παράδειγμα. Γενεές επί γενεών Ρώσων επαναστατών κατά του τσαρικού απολυταρχισμού δεν έβρισκαν ανταπόκριση στο λαό, παρ’ όλες τις προσπάθειές τους να του εμφυσήσουν μια επαναστατική ιδεολογία. Όσα όμως δεν κατάφεραν οι Ρώσοι διανοούμενοι έγιναν πράξη με τον ερχομό του τραίνου που άνοιξε τη ρωσική ενδοχώρα στις επιρροές της Δύσης και τις συναφείς επαναστατικές ιδέες. Ας υπογραμμισθεί εδώ, ότι ακόμα και επί Σοβιετίας τα φωτοτυπικά μηχανήματα παρέμεναν για χρόνια διπλοκλειδωμένα και προσβάσιμα μόνο στη νομενκλατούρα.
Η παγκοσμιοποίηση, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, προσέθεσε ένα ακόμα καταλύτη. Άνοιξε τα σύνορα και τον κόσμο. Ας θυμηθούμε τη φράση «παγκόσμιο χωριό» – global village. Η παγκοσμιοποίηση είναι η άλλη όψη του εξαμερικανισμού του κόσμου. Αλλά με «εξαμερικανισμό» δεν εννοώ τον «πηθικισμό» αλλά τη δυνατότητα και τις προσδοκίες του νέου, του καινούριου, του επαναστατικού και ναι, της θεσμικής κατοχύρωσης αναφαίρετων δικαιωμάτων. Όσο και να δαιμονοποιούμε όλοι σε μια σειρά ζητημάτων και θεμάτων τους Αμερικάνους, το πρωτείο της πρώτης δημοκρατικής επανάστασης δεν μπορούμε να μη τους το πιστώνουμε. Πριν το 1776 κανένα ανθρώπινο δικαίωμα δεν ήταν συνταγματικά κατοχυρωμένο.
Τέλος έχουμε το ζήτημα της θρησκείας – του Ισλάμ. Εδώ θα περιορισθώ μόνο στο θέμα της θρησκείας ως συστήματος αλληλεγγύης και κοινωνικής υποστήριξης. Η πολιτική και κοινωνική ανεπάρκεια των αραβικών καθεστώτων υποκαταστάθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό στις αραβικές κοινωνίες από το πολιτικο-κοινωνικό Ισλάμ κάτι αντίστοιχο παρεμπιπτόντως, συνέβη και στην Τουρκία, όπου το πολιτικό Ισλάμ απέδειξε την ανεπάρκεια του κεμαλικού κατεστημένου, το οποίο τελικά εκτόπισε, με όπλο το δημογραφικό – την ψήφο των νέων.
Ποια θα είναι η συνέχεια στον αραβικό κόσμο; Αυτό δεν το γνωρίζει ούτε ο τυφλοπόντικας – αυτός μόνο σκάβει, τυφλά και ακατάπαυστα. Η σημερινή ιστορική στιγμή προσφέρει μεγάλες δυνατότητες. Θα απελευθερωθούν οι αραβικές μάζες; Θα οικοδομηθούν συστήματα που θα προσφέρουν οικονομική ευμάρεια και πολιτική σταθερότητα; Πάντως αντίθετα με άλλες εξεγέρσεις, όπως αυτές του 1848 για παράδειγμα, ή τις πιο σύγχρονες στον μεταπολεμικό τρίτο κόσμο, οι εξεγερμένοι Άραβες διαθέτουν τους οικονομικούς πόρους για να κάνουν τις δυνατότητες πραγματικότητα. Οψόμεθα.
