Τι στα αλήθεια συνέβη στο Κράχ του 1929;
Γράφει ο Θεόδωρος Κουτρούκης
«Δεν πέθαναν δα κι όλοι τους, όλοι όμως είχαν πληγεί» έγραψε ο La Fοntaine, κι αυτός ο στίχος αρμόζει ιδιαίτερα στη Μεγάλη Κρίση του 1929 και στα πελώρια οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα που επιφύλαξε για όλες σχεδόν τις κοινωνικές ομάδες αλλά και ολόκληρη την Υδρόγειο.
Το Κραχ εκδηλώθηκε στις 24 Οκτωβρίου 1929 με την απρόσμενη κατάρρευση των αξιών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης μετά από τη ραγδαία άνοδό τους, που άρχισε το 1927, επιταχύνθηκε δύο φορές και σημαδεύτηκε από δύο σταθεροποιήσεις: τον Ιούνιο- Ιούλιο του 1928 και τον Απρίλιο-Ιούνιο του 1929. Ειδικότερα, μετά από ένα κορυφαίο σημείο στις 19 Σεπτεμβρίου, οι αξίες στη Wall Street άρχισαν να εκφυλίζονται στις 3 Οκτωβρίου, ενώ μετά τις 14 η πτώση επιταχύνθηκε. Η Πέμπτη 24 Οκτωβρίου 1929 θα καταχωρηθεί στα χρηματιστηριακά χρονικά ως η «Μαύρη Πέμπτη», μια και σχεδόν 13 εκατ. μετοχές άλλαξαν χέρια εκείνη τη μέρα, τη στιγμή που ο συνήθης όγκος των ημερησίων συναλλαγών είναι περί τα 4 εκατομμύρια. Ο αρχικός πανικός κράτησε μέχρι το πρωινό της επόμενης ημέρας, καθώς οι τραπεζίτες κινήθηκαν συλλογικά ως αγοραστές πετυχαίνοντας την ανάκαμψη των τιμών των μετοχών. Ο πανικός θα εδραιωθεί πλέον οριστικά την Τρίτη 29 Οκτωβρίου, όταν περίπου 16 εκατομμύρια μετοχές μεταβιβάζονται, κατακρημνίζοντας τις τιμές στη Wall Street. Όταν εκδηλώθηκε το Κραχ στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, ξαφνιάστηκαν όλοι: ο Άντριου Μέλλον, o Τζων Ροκφέλερ, ο Πρόεδρος Χούβερ στο Λευκό Οίκο αλλά και οι καθηγητές των Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Yale. Οι χρηματιστές ήταν υποχρεωμένοι να ξεπουλούν τους «πιστωτικούς λογαριασμούς» των επενδυτών χρεογράφων, οι οποίοι δεν μπορούσαν να βρουν επιπλέον χρήματα για να καλύψουν τη μειωθείσα αξία του ενεχύρου, γεγονός που παρέσυρε την αγορά σε ακόμη χαμηλότερα επίπεδα. Ακόμη κι εκείνοι που δεν είχαν αγοράσει με πίστωση, έχασαν το 1/3 του χρηματικού κεφαλαίου τους μέχρι το τέλος του έτους και τα 5/6 μέχρι το 1932. Την απόγνωση των μικροεπενδυτών της WαΙl Street περιγράφει με ανάγλυφο τρόπο ο Γκαλμπρέιθ: “Λέγεται πως οι υπάλληλοι των ξενοδοχείων της Νέας Υόρκης ρωτούσαν τους πελάτες αν επιθυμούσαν δωμάτιο για να κοιμηθούν ή για να πηδήξουν από το παράθυρο. Δυο άνθρωποι έπεσαν χέρι-χέρι από το ρετιρέ του ξενοδοχείου Rίtz. Είχαν λέει κοινό λογαριασμό”.
Η καταβαράθρωση όμως των αξιών στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης ήταν μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Τα οικονομικά προβλήματα που δημιουργήθηκαν ήταν κολοσσιαία. Πολλά πιστωτικά ιδρύματα που είχαν τοποθετήσει τα χρήματα των πελατών τους σε αξιόγραφα, για να αποκομίσουν μεγαλύτερα κέρδη, κήρυξαν πτώχευση. Άλλες τράπεζες ενόψει της κρίσης σταμάτησαν να δανειοδοτούν τους πελάτες τους και τις επιχειρήσεις. Οι τελευταίες δεν μπορούσαν να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά και αναγκάστηκαν να ρίξουν τις τιμές, ενώ δεν ήταν λίγες οι επιχειρήσεις που οδηγήθηκαν στη χρεοκοπία. Οι εργαζόμενοι απολύθηκαν ή υπέστησαν τη δραστική μείωση των αμοιβών τους κι, επομένως, της αγοραστικής τους δύναμης, με συνέπεια την επιδείνωση της οικονομικής δυσπραγίας. Στα μέσα του 1930, η αμερικανική οικονομία είχε παραλύσει. Με γοργούς ρυθμούς η κρίση επεκτάθηκε σε ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο. Η έντονη πίεση για επαναπατρισμό των αμερικανικών κεφαλαίων οδήγησε σε χρεοκοπία τις γερμανικές και αυστριακές τράπεζες, που στηρίζονταν κυρίως στα δάνεια από τις ΗΠΑ. Το Μάιο του 1931, η αυστριακή Κρέντιτ-Ανστάλτ Μπανκ χρεοκόπησε. Η ευρωπαϊκή ευημερία κλονίστηκε ιδιαίτερα στη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία, ενώ γρήγορα η κρίση επεκτάθηκε και σε χώρες, όπως ο Καναδάς, η Αυστραλία και η Βραζιλία.
Η μεγάλη Κρίση του 1929 προκάλεσε ένα κύμα κοινωνικής εξαθλίωσης. Η μαζική ανεργία έπληξε 13 εκατ. εργάτες στις ΗΠΑ και 6 εκατ. στη Γερμανία το 1932. Οι έμποροι είδαν τον κύκλο εργασιών τους να μειώνεται δραματικά, ενώ οι αγρότες αδυνατούσαν να πουλήσουν τα προϊόντα τους, παρά την πτώση των τιμών. Η ανέχεια προκάλεσε τη δυσαρέσκεια και την οργή των πολιτών κατά των κυβερνήσεων, με συνέπεια την καθημερινή εμφάνιση διαδηλώσεων και κοινωνικών συγκρούσεων στις μεγάλες ευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις κατά τη δεκαετία του 1930. Τα φλέγοντα κοινωνικά προβλήματα γίνονται αφορμή για την έναρξη μιας διαδικασίας αμφισβήτησης και δυσπιστίας προς το αστικό δημοκρατικό πολίτευμα, τη φιλελεύθερη οικονομία και τη βιομηχανική κοινωνία.
Η οικονομική κρίση μεταβλήθηκε πλέον σε κρίση ιδεολογίας. Ο ανεπτυγμένος κόσμος είχε δύο επιλογές: Η πρώτη, φιλελεύθερη και δημοκρατική, όπως ήταν το New Deal του Ρούσβελτ στις ΗΠΑ και η κυβέρνηση ταυ Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία, που συνοδεύτηκαν από τη γέννηση του κεϋνσιανισμού. Στις δύο χώρες εμφανίστηκαν μεγάλα απεργιακά κινήματα και επιχειρήθηκαν πολυσήμαντες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Η δεύτερη ήταν η επιλογή του ολοκληρωτισμού. Φασιστικά κινήματα εξαπλώθηκαν σε όλη την Ευρώπη, ο Χίτλερ αναρριχήθηκε στην κορυφή του γερμανικού κράτους το 1933 και λίγο αργότερα όλη σχεδόν η Ανατολική Ευρώπη ακολούθησε το παράδειγμά του.
Η Μεγάλη Κρίση του 1929 προκάλεσε την κατάρρευση των φιλελεύθερων οικονομικών και πολιτικών θεσμών στο μεγαλύτερα τμήμα της Γηραιάς Ηπείρου κατά τα τελευταία χρόνια του Μεσοπολέμου. Ο θρίαμβος των ολοκληρωτικών και αυταρχικών καθεστώτων ήταν, ωστόσο, εφήμερος, μια και οι ελπίδες ότι Θα δημιουργούσαν μια νέα βιώσιμη τάξη πραγμάτων αποδείχθηκαν φρούδες. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος που ξέσπασε μετά από λίγο οδήγησε στην κονιορτοποίησή τους.
