Κύπρος και Αιγαίο στο σχεδιασμό του τουρκικού πολιτικού ισλάμ
Στην Τουρκία του Ερντογάν δεν χωρούν «δύο Θεοί», ούτε δύο «πατέρες του έθνους»
Tου Τάσου Χατζηβασιλείου
«Το Εθνικό Συμβόλαιο περιλαμβάνει τα σύνορα της καρδιάς μας. [..] Κάποιοι μας παρουσίασαν τη Συνθήκη της Λωζάννης ως νίκη». Οι φράσεις του Τούρκου Προέδρου Ταγίπ Ερντογάν δεν απευθύνονταν πρωτίστως σε μας. Απευθύνονταν κυρίως στην τουρκική κοινή γνώμη και στόχο είχαν να αναδείξουν τις βασικές διαφορές μεταξύ κεμαλιστών και ισλαμιστών. Οι δεύτεροι θεωρούν παραδοσιακά τους πρώτους ως υπαίτιους για τη συρρίκνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τον τελικό διαμελισμό της. Μετά την Ανακωχή του Μούδρου, η οθωμανική βουλή ψήφισε το «Εθνικό Συμβόλαιο». Πρόκειται για το σύνολο 6 αποφάσεων που επιγραμματικά ανέφεραν ότι τα εδάφη όπου πλειοψηφούν οι τουρκικοί πληθυσμοί πρέπει να γίνουν οθωμανικά, ότι η Κύπρος, η Μοσούλη και η Αλεξανδρέττα είναι παραδοσιακά οθωμανικές περιοχές, ότι οι κάτοικοι του Καρς, του Αρδαχάν, του Μπατούμ και της Θράκης μπορούν να αποφασίσουν την αυτοδιάθεσή τους και ότι τα Στενά του Βοσπόρου πρέπει να περάσουν σε τουρκικό έλεγχο.
Το αποτέλεσμα ήταν αρνητικό για τους Οθωμανούς. Οι Μεγάλες Δυνάμεις κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και ο Κεμάλ βρήκε την αφορμή να ξεκινήσει επισήμως τον ένοπλο αγώνας της Ανεξαρτησίας. Μετέφερε τη βουλή στην Άγκυρα, ανέτρεψε τη Συνθήκη των Σεβρών και όρισε την Ανατολία ως το λίκνο και τη «μητέρα πατρίδα του σύγχρονου έθνους». Για να αποκοπεί οριστικά από το οθωμανικό παρελθόν, ο ιδρυτής της Τουρκικής Δημοκρατίας επένδυσε στη Συνθήκη της Λωζάννης και την περιέγραψε ως νίκη.
Αυτή ακριβώς τη διαφορά αναδεικνύουν οι δηλώσεις του Ερντογάν. Κατά την οθωμανική αντίληψη και κατά το πολιτικό Ισλάμ, η Λωζάννη αποτελούσε και αποτελεί μια ανομολόγητη εθνική ήττα. Ο Ερντογάν, μιλώντας ανοιχτά, έφερε στο προσκήνιο αυτές τις απόψεις που επί δεκαετίες βρίσκονταν εν υπνώσει. Τις επένδυσε με σύγχρονη ρητορική, με αποτέλεσμα να τις νομιμοποιήσει ιδεολογικά και πολιτικά.
Στην Τουρκία του Ερντογάν δεν χωρούν «δύο Θεοί», ούτε «δύο πατέρες του έθνους». Απώτερος σκοπός του Τούρκου Προέδρου είναι να εξασφαλίσει για τον εαυτό του την πρωτοκαθεδρία στη σύγχρονη τουρκική ιστορία. Διαφορετικά, στοχεύει έστω στην απόκτηση του ίδιου ιστορικού status με τον Ατατούρκ. Γι’ αυτό και εντέχνως, το τελευταίο διάστημα, τα φιλοκυβερνητικά έντυπα αναφέρουν τον ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας απλώς ως Μουσταφά Κεμάλ και όχι ως Ατατούρκ (δηλαδή «πατέρα των Τούρκων»). Για τον Ερντογάν, λοιπόν, ο Κεμάλ δεν εκπροσωπεί ιστορικά τον απόλυτο εκφραστή και διερμηνευτή του τουρκικού εθνικού συμφέροντος. Πρόκειται για ένα σημαντικό ιστορικό πρόσωπο που φέρει απλώς ένα ονοματεπώνυμο. Ακόμα και η πρόσφατη απόφαση της τουρκικής κυβέρνησης για διορισμό μόνιμου ιμάμη στην Αγία Σοφία εντάσσεται στο γενικότερο σχέδιο υποβάθμισης της εκκοσμικευμένης κεμαλικής κληρονομιάς.
Βέβαια, οι δηλώσεις του Τούρκου Προέδρου δεν μπορούν να αφήσουν αδιάφορη την ελληνική πλευρά. Για πρώτη φορά, ο ανώτατος άρχοντας της γειτονικής χώρας αμφισβητεί ένα βασικό κανόνα του διεθνούς δικαίου. Διότι η Συνθήκη της Λωζάννης αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της γενικότερης συνοριακής διευθέτησης στην Ανατολική Μεσόγειο και, ως εκ τούτου, έχει ιδιαίτερο ιστορικό και πολιτικό βάρος σε διεθνές επίπεδο.
Εδώ τίθεται, λοιπόν, ένα άλλο ερώτημα:
Εφόσον ο Ερντογάν θεωρεί λανθασμένη την παραχώρηση των νησιών του Αιγαίου στην Ελλάδα, παραβλέποντας τον ελληνικό πληθυσμό που παραδοσιακά κατοικεί σ’ αυτά, ποια είναι η πραγματική του άποψη για την Κύπρο; Και το ερώτημα αυτό είναι πια επίκαιρο, με δεδομένο το προχωρημένο σημείο στο οποίο βρίσκονται σήμερα οι διαπραγματεύσεις μεταξύ του Προέδρου Αναστασιάδη και του Μουσταφά Ακκιντζί.
Το Κυπριακό είναι το μόνο εθνικό θέμα της Τουρκίας στο οποίο κεμαλιστές και ισλαμιστές έχουν την ίδια άποψη. Η Κύπρος είναι ένα μικρό νησί για την Τουρκία, οικονομικά και πολιτικά αδιάφορο. Όμως αποκτά σημασία επειδή βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από τα τουρκικά παράλια και, κυρίως, επειδή κατοικείται από ελληνικό πληθυσμό. Για το λόγο αυτό, η Αθήνα οφείλει να έχει πάντα κατά νου ότι το Κυπριακό συνδέεται άμεσα με το Αιγαίο. Και στις δύο περιπτώσεις, τα νησιά βρίσκονται σε κοντινή απόσταση από την Ανατολία και κατοικούνται από Έλληνες. Κι αυτό τους προσδίδει ιδιαίτερη γεωπολιτική αξία.
Τα δύο ζητήματα είναι συνδεδεμένα από την εποχή της εισβολής του Αττίλα, καθώς τα θέματα του Αιγαίου ξεπρόβαλαν τότε ως αντίβαρο στις εξελίξεις στην Κύπρο. Οι αναφορές του Ερντογάν στα κείμενα της Λωζάννης και στην κατάσταση στο Αιγαίο περικλείουν καλώς ή κακώς και την Κύπρο. Πρόκειται για μια αυτοματοποιημένη σύνδεση, την οποία οφείλουμε να λαμβάνουμε υπόψη.
*Ο Τάσος Χατζηβασιλείου είναι πολιτικός επιστήμονας, με ειδίκευση στην Τουρκολογία.
