Μια συζήτηση με τον Ευτύχη Μπιτσάκη, ομότιμο καθηγητή φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων είναι πάντα επίκαιρη

Του Αποστόλη Ζώη


  Μια συζήτηση με τον Ευτύχη Μπιτσάκη, ομότιμο καθηγητή φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων έχει πάντα ενδιαφέρον και είναι πάνω από όλα επίκαιρη. Ο Ευτύχης Μπιτσάκης γεννήθηκε σπούδασε Χημεία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, Θεωρητική Φυσική και Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού. Είνα διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Paris VIII διδάκτωρ Επικρατείας της Γαλλίας. Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα (1976), εργάσθηκε ως ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ως μαθητής, ο Ευτύχης Μπιτσάκης πήρε μέρος στην Εθνική Αντίσταση από τις γραμμές της ΕΠΟΝ. Στη διάρκεια του εμφυλίου καταδικάστηκε σε πολυετή φυλάκιση για πολιτική δράση. Σήμερα η συζήτησή μας περιστρέφεται γύρω από ζητήματα που αφορούν στη λειτουργία των ΜΜΕ.

Δεν σε αφήνει να σκεφθείς

Στο ερώτημά μας τι είναι τελικά αυτό που εισβάλλει κάθε φορά που έχουμε στη διάθεσή μας λίγο ελεύθερο χρόνο μας απαντά:

«Τι είναι λοιπόν αυτό που εισβάλλει; Η φευγαλέα εικόνα. Ο σύντομος λόγος που πολυβολεί. Εικόνα και λόγος που δίνουν μια αποσπασματική εικόνα της πραγματικότητας. Που δεν επιτρέπουν να σκεφτείς. Να αφήσεις τη φαντασία σου να λειτουργήσει δημιουργικά. Να εσωτερικευσεις τις σχέσεις σου με την πραγματικότητα. Εικόνες και πληροφορίες χωρίς δυνατότητα γενίκευσης, χωρίς ο παθητικός δέκτης να μπορεί να αναζητήσει τις ουσιαστικές σχέσεις πίσω από την άπιαστη «πραγματικότητα». Η σχέση του αναγνώστη με το σοβαρό βιβλίο είναι σχέση δημιουργική. Αλλά το ποσοστό των πολιτών που διαβάζει βιβλία μειώνεται συνεχώς. Το ίδιο ισχύει και για τους αναγνώστες των εφημερίδων. Οι φοιτητές και οι μαθητές διαβάζουν όλο και λιγότερα βιβλία, καθηλωμένοι καθώς είναι, στη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου τους, μπροστά στο κουτί που δεν απαιτεί σκέψη. Γινόμαστε όλο και περισσότερο μια «κοινωνία της πληροφορίας», που εξοστρακίζει τον κριτικό στοχασμό Τα ΜΜΕ, και ευρύτερα η πολιτισμική βιομηχανία, είναι οι καταστροφείς του λόγου».

Ήταν και δημοσιογράφος

Στο ερώτημά μας αν τα ΜΜΕ είναι ή ήταν κάποτε ουδέτερα σημειώνει:

«Τα ΜΜΕ δεν ήταν ποτέ ουδέτερα. Εν τούτοις, παλαιότερα ο εκδότης ήταν ταυτόχρονα και δημοσιογράφος. Πίστευε ότι ασκούσε κάποιο κοινωνικό λειτούργημα – έστω κι αν αυτό το ασκούσε στα πλαίσια της αστικής πολιτικής και τις αστικής κοσμοαντίληψης. (Μιλάμε για σοβαρούς εκδότες, όχι για τους ιδιοκτήτες του κίτρινου Τύπου ή των πορνογραφικών περιοδικών και αναγνωσμάτων). Σήμερα ο εκδότης δεν είναι, συνήθως, δημοσιογράφος. Είναι επιχειρηματίας. Βιομήχανος, εφοπλιστής, τραπεζίτης και ταυτόχρονα εκδότης ή ιδιοκτήτης καναλιού. Το κανάλι ή η εφημερίδα είναι μέρος μιας ευρύτερης επιχειρηματικής δραστηριότητας που μπορεί να περιλαμβάνει εργολαβίες, βιομηχανίες τροφίμων, ηλεκτρονικής, ναυτιλιακές επιχειρήσεις ή οτιδήποτε. Η σύμφυση των ΜΜΕ με το μεγάλο (συνήθως) κεφάλαιο, καθόρισε -από μια άποψη- και το νέο τους ρόλο ως οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών μηχανισμών. Το κανάλι, πέρα από την πολιτική και ιδεολογική λειτουργία του, πρέπει να έχει ισοσκελισμένο προϋπολογισμό.  Για να ανταπεξέλθει το κανάλι, χρειάζεται θεαματικότητα. Και η θεαματικότητα δεν επιτυγχάνεται με σοβαρές ταινίες, με αξιόλογα ντοκιμαντέρ, με σοβαρές σειρές, με επιστημονικές αναλύσεις. Ο νόμος του κεφαλαιοκρατικού ανταγωνισμού ωθεί προς τη χαμηλή ποιότητα, τον εντυπωσιασμό, την υποβάθμιση του καθημερινού, την αναζήτηση της οικονομικής επιτυχίας, του επιδερμικού έρωτα και μιας «πληροφόρησης» που ακινητοποιεί την κριτική σκέψη. Το χαμηλό επίπεδο του «λαού» διευκολύνει τη στροφή προς τη χαμηλή ποιότητα».

Όπως έγραφε ο Μαρξ, αναφέρουμε, η τάξη η οποία κατέχει τα μέσα υλικής επιβολής, κατέχει και τα μέσα ιδεολογικής επιβολής. Η κυρίαρχη ιδεολογία κάθε κοινωνίας είναι η ιδεολογία της εκάστοτε κυρίαρχης τάξης, προσθέτει ο ίδιος και συμπληρώνει:

«Πράγματι, δε χρειάζεται σοφία για να διαπιστώσει κανείς ότι πέρα από μεγάλα προοδευτικά ή και «ριζοσπαστικά» λόγια, τα ΜΜΕ κατά κανόνα δεν αμφισβητούν τα θεμέλια της αστικής κοινωνίας: την ατομική κατοχή των μέσων παραγωγής και την ελευθερία του εμπορευματοπαραγωγού και του επιχειρηματία. Και αυτή είναι η ωμή πραγματικότητα της δημοκρατίας, της κοινωνίας των πολιτών και με όλα τα ιδεολογήματα που συνιστούν την αστική θεώρηση του κόσμου».

Ναι αλλά στην Ελληνική κοινωνία υπάρχει ελευθερία, πολυφωνία και διάλογος…

« Σωστά! Η πολυφωνία είναι φυσιολογική: είναι η έκφραση στο επίπεδο των ΜΜΕ, των συμφερόντων που συγκρούονται στο οικονομικό πεδίο και στο πολιτικό και θεσμικό εποικοδόμημα. Η πολυφωνία είναι έκφραση και ταυτόχρονα επικάλυψη των οικονομικών και των άλλων αντιθέσεων ανάμεσα στις διάφορες μερίδες της αστικής τάξης, αλλά και των συγκρουσιακών σχέσεων της αστικής τάξης με την εργατική και τα λαϊκά στρώματα. Η ταξική και ενδοταξική πάλη εκφράζεται και ασκείται με φενακισμένες μορφές στο χώρο των ΜΜΕ.

Πολυφωνία και πολυμορφία δε σημαίνει, συνεπώς, αντικειμενικότητα. Πράγματι, στη «δημοκρατική» κοινωνία μας υπάρχουν «απαγορευμένα» θέματα. Εργατική τάξη, συνθήκες ζωής, εργατικοί αγώνες, συνταξιούχοι, ερήμωση της υπαίθρου, ζωή και πολιτισμός των λαϊκών στρωμάτων, κ.λπ., κ.λπ. Και όταν τα θέματα αυτά τύχει να δουν το φως της δημοσιότητας, θα φωτιστούν επιφανειακά, αποσπασματικά, από τη σκοπιά του φολκλόρ και του λαϊκισμού. Σχεδόν ποτέ έξω από τα πλαίσια της αστικής ιδεολογίας. Όσον αφορά στα μεγάλα γεγονότα των τελευταίων ετών: πώς παρουσιάστηκε κατά κανόνα η κατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλισμού»; Ως διάψευση του μαρξισμού, κατάρρευση του κομουνισμού (ο οποίος φυσικά δεν υπήρξε), ως τέλος της ιστορίας. Συνολικά: ως ο οριστικός θρίαμβος του καπιταλισμού».

Λοιπόν;

«Η πολυφωνία είναι λοιπόν επιλεκτική. Δεν υπερβαίνει καθορισμένα όρια και ουσιαστικά εκφράζει συγκρούσεις συμφερόντων. Η αστική κοινωνία παράγει τα σκάνδαλα ως φυσιολογικό προϊόν. Θα επιμείνω: ο χώρος των ΜΜΕ δεν είναι ο χώρος της επίπεδης ομοιογένειας. Εκεί εκφράζονται απόψεις από την άκρα Δεξιά, το Κέντρο, απόψεις με δημοκρατική ευαισθησία, μέχρι απόψεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν αριστερές. Αλλά η κεφαλαιοκρατική πραγματικότητα «είναι πάντα εκεί» και είναι αδιαφανής. Έτσι, πέρα από αγαθές προθέσεις, δημοκρατική ευαισθησία ή και επαναστατικό βερμπαλισμό, τα ΜΜΕ κατά κανόνα δεν υπερβαίνουν την ιδεολογική-αστική αντίληψη της πραγματικότητας».

Ναι αλλά δεν μπορούμε να την κλείσουμε; Και η απάντηση είναι άμεση

«Σε μια κοινωνία ατομικιστική, που έχει ήδη καταστρέψει τις προσωπικές και τις κοινωνικές σχέσεις (εκτός των σχέσεων παραγωγής και ανταλλαγής), τα ΜΜΕ συμβάλλουν στη διαμόρφωση του μοναχικού, μετέωρου ανθρώπου, του σύγχρονου «καλού πολίτη». Συμβάλλουν στη μετατροπή του λαού σε λαό «μουνούχων» (Κ. Βάρναλης), σε κοπάδι προβάτων (Κ. Μαρξ). Αλλά ο άνθρωπος της τηλεόρασης είναι ελεύθερος: ελεύθερος να κλείσει την τηλεόραση ή να αλλάξει κουμπί. Ελεύθερος, όπως το ποντίκι που στριφογυρνάει μέσα στο κλουβί του».