Η παγκοσμιοποίηση ενισχύει τον λαϊκισμό
Του Daniel Gros
Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού ο λαϊκισμός της αριστεράς και της δεξιάς είναι σε άνοδο. Ο πιο ορατός σημαιοφόρος της στις ΗΠΑ είναι ο Donal Trump, ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων για τις προεδρικές εκλογές. Στην Ευρώπη υπάρχουν πολλά σκέλη –από το ισπανικό αριστερό Podemos μέχρι το γαλλικό δεξιό Εθνικό Μέτωπο- αλλά όλα μοιράζονται την ίδια αντίθεση στα κεντρώα κόμματα και στο κατεστημένο γενικότερα. Τι βρίσκεται πίσω από την ολοένα και πιο αυξημένη εξέγερση των ψηφοφόρων εναντίον του status quo;
Η επικρατούσα εξήγηση είναι ότι η άνοδος του λαϊκισμού είναι μια εξέγερση των “χαμένων της παγκοσμιοποίησης”. Με την επιδίωξη διαδοχικών γύρων απελευθέρωσης του εμπορίου, οι ηγέτες στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη “άνοιξαν μαύρη τρύπα” στην εγχώρια βάση μεταποίησης, μειώνοντας την διαθεσιμότητα των υψηλά αμειβομένων θέσεων εργασίας για εργαζόμενους με χαμηλή ειδίκευση, που έχουν τώρα να επιλέξουν μεταξύ της παρατεταμένης ανεργίας και ταπεινωτικών εργασιών στον τομέα των υπηρεσιών. Έχοντας απηυδήσει, αυτοί οι εργαζόμενοι υποτίθεται τώρα ότι απορρίπτουν τα καθιερωμένα κόμματα.
Αυτή η εξήγηση θα μπορούσε να φανεί συναρπαστική στην αρχή. Είναι αλήθεια εξάλλου, ότι η παγκοσμιοποίηση έχει μεταμορφώσει ριζικά τις οικονομίες, στέλνοντας τις χαμηλή ειδίκευσης θέσεις εργασίας στον αναπτυσσόμενο κόσμο –ένα σημείο που οι λαϊκιστές δεν κουράζονται ποτέ να αναδεικνύουν.
Επιπλέον, το μορφωτικό επίπεδο συσχετίζεται έντονα με το εισόδημα και τις επιδόσεις της αγοράς εργασίας. Σχεδόν παντού, εκείνοι με πτυχίο πανεπιστημίου είναι πολύ λιγότερο πιθανό να είναι άνεργοι σε σχέση με αυτούς χωρίς δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Στην Ευρώπη, αυτοί που έχουν μεταπτυχιακό είναι -κατά μέσο όρο- τρεις φορές πιο πιθανό να έχουν μια δουλειά παρά εκείνοι που δεν έχουν ολοκληρώσει την δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Μεταξύ των απασχολούμενων, οι με πανεπιστημιακή μόρφωση εργαζόμενοι κερδίζουν, συνολικά, πολύ υψηλότερα εισοδήματα από τους λιγότερο μορφωμένους συναδέλφους των.
Αλλά εάν αυτοί οι παράγοντες ευθύνονται για την άνοδο του λαϊκισμού, πρέπει να έχουν ενταθεί κάπως τα τελευταία χρόνια, με τις συνθήκες και τις προοπτικές των με χαμηλή ειδίκευση εργαζόμενων να επιδεινώνονται ταχύτερα σε σχέση με εκείνες των ομολόγων τους με υψηλότερη ειδίκευση. Και αυτό απλώς δεν ισχύει, ιδιαίτερα στην Ευρώπη.
Στην πραγματικότητα, η τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει προσφέρει σημαντικά πλεονεκτήματα στην αγορά εργασίας για μεγάλο διάστημα. Κρίνοντας από τα διαθέσιμα στοιχεία, ο μισθός για τους εργαζόμενους σε επαγγέλματα που απαιτούν υψηλά επίπεδα εκπαίδευσης, ήταν σχεδόν σταθερός στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία. Ενώ έχει αυξηθεί σε ορισμένες χώρες (Γερμανία και Ιταλία), έχει μειωθεί σε άλλες (Γαλλία, Ισπανία και Ηνωμένο Βασίλειο). Το Σχήμα 1 δείχνει τα διαθέσιμα στοιχεία για τις μεγαλύτερες χώρες της ΕΕ. Η διαφορά στα επίπεδα απασχόλησης των ιδιαίτερα μορφωμένων ανθρώπων και των λιγότερο μορφωμένων, έχει επίσης παραμείνει σχετικά σταθερή στην Ευρώπη, με τους λιγότερο μορφωμένους στην πραγματικότητα να κλείνουν το κενό κατά κάποιον τρόπο τα τελευταία χρόνια (παρά την βαθιά και παρατεταμένη ύφεση, η οποία υποτίθεται ότι επηρεάζει κυρίως όσους είναι με χαμηλή εκπαίδευση.
Μια σύγκριση των τάσεων στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη αποδυναμώνει περισσότερο το επιχείρημα των “χαμένων της παγκοσμιοποίησης”. Το wage premium είναι σημαντικά μεγαλύτερο στις ΗΠΑ (100%-150%) από ό,τι στην Ευρώπη (50%-80%). Ωστόσο η αμερικανική οικονομία είναι λιγότερο ανοιχτή σε -και λιγότερο επηρεασμένη από- το εμπόριο σε σχέση με την ευρωπαϊκή. Αλλά ακόμη και στις ΗΠΑ, για την οποία υπάρχουν πιο μακροπρόθεσμα στοιχεία διαθέσιμα, το επίδομα μισθού για “κολέγιο” ‘εχει σταματήσει να αυξάνεται πριν από δέκα χρόνια (σχήμα 2).
Το τελευταίο καρφί στο φέρετρο της εξήγησης με βάση την παγκοσμιοποίηση για την άνοδο του λαϊκισμού στην Ευρώπη, είναι στην πραγματικότητα πως το ποσοστό των χαμηλά εξειδικευμένων εργαζομένων (που δεν έχουν ολοκληρώσει την δευτεροβάθμια εκπαίδευση), μειώνεται ραγδαία. Στην αλλαγή του αιώνα, υπήρχαν περισσότεροι από 50% περισσότεροι εργαζόμενοι με χαμηλή εκπαίδευση παρά απόφοιτοι πανεπιστημίου. Σήμερα, οι απόφοιτοι πανεπιστημίου σχεδόν ξεπερνούν τους ανειδίκευτους εργαζομένους στην Ευρώπη. Ακολουθώντας την επικρατούσα λογική, το ποσοστό των ψηφοφόρων που υποστηρίζει κόμματα κατά της παγκοσμιοποίησης, θα πρέπει να συρρικνώνεται.
Μια σαφής οικονομική εξήγηση για ένα περίπλοκο πολιτικό φαινόμενο, είναι ασφαλώς ελκυστική. Αλλά τέτοιες εξηγήσεις σπανίως είναι ακριβείς. Η άνοδος του λαϊκισμού στην Ευρώπη δεν αποτελεί εξαίρεση.
Σκεφτείτε την κατάσταση στην Αυστρία. Η οικονομία είναι σχετικά ισχυρή, και υποστηρίζεται από ένα εκ των χαμηλότερων ποσοστών ανεργίας στην Ευρώπη. Ωστόσο ο Norbert Hofer, ο ηγέτης του δεξιού λαϊκιστικού κόμματος της ελευθερίας (FPO), κατάφερε να κερδίσει τους αντιπάλους του και από τα δύο κεντρώα κόμματα στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών τον περασμένο μήνα. Ο κύριος τομέας στον οποίο εστιάζει ο Hofer, ήταν η μετανάστευση.
Η έλξη που ασκούσε ο Hofer με την αντιμεταναστευτική πολιτική του, είναι ενδεικτική και μας αντανακλά ένα ευρύτερο πρότυπο σε όλη τη Βόρεια Ευρώπη. Στο μέσον της σχετικά οικονομικής σταθερότητας, αύξησης των πραγματικών μισθών και των χαμηλών ποσοστών ανεργίας, τα παράπονα σχετικά με την οικονομική επίδραση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης απλώς δεν είναι τόσο ισχυρά. Αντιθέτως, δεξιά κόμματα όπως το FPO, το φιλανδικό True Finns και το γερμανικό Alternative fur Deutschland, εκμεταλλεύονται τους φόβους του λαού και τη δυσαρέσκεια -από την “επικίνδυνη” μετανάστευση μέχρι την απώλεια κυριαρχίας έναντι της Κομισιόν – και τροφοδοτούν το εθνικιστικό αίσθημα.
Στις χώρες της Νότιας Ευρώπης ωστόσο, ο διαρκής αντίκτυπος της κρίσης του ευρώ καθιστά τα λαϊκιστικά οικονομικά επιχειρήματα πολύ πιο συναρπαστικά. Για αυτό τα αριστερά λαϊκιστικά κόμματα κερδίζουν την περισσότερη προσοχή εδώ, με τις υποσχέσεις για φορολογικές ελαφρύνσεις για τους χαμηλά αμειβόμενους εργαζόμενους. Η πιο ακραία περίπτωση είναι το αριστερό κόμμα ΣΥΡΙΖΑ στην Ελλάδα το οποίο οδηγήθηκε στην εξουσία στις περασμένες εκλογές στην χώρα με την υπόσχεση να δώσει τέλος στη λιτότητα. (Ασφαλώς, όταν βρέθηκε στην εξουσία ο ΣΥΡΙΖΑ, έπρεπε να αλλάζει τον τόνο του και να ευθυγραμμίσει τα σχέδιά του με την πραγματικότητα.
Χαρακτηρίζοντας την άνοδο του λαϊκισμού στην Ευρώπη μια εξέγερση από τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης, δεν είναι μόνο απλοϊκή, είναι και παραπλανητική. Εάν θέλουμε να περιορίσουμε την άνοδο των δυνητικά επικίνδυνων πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη πρέπει να καταλάβουμε τις βαθύτερες αιτίες του -ακόμη κι αν η εξήγηση είναι πιο σύνθετη από ό,τι νομίζαμε.
