Απόσχιση της Κριμαίας: Παράνομη; Νόμιμη; Ή και τα δύο;

Του Steven Blockmans, Thinking Ahead for Europe

Η μονομερής απόφαση του κοινοβουλίου της Κριμαίας να κηρύξει την ανεξαρτησία της από την Ουκρανία και να επιδιώξει την προσχώρησή της στη Ρωσική Ομοσπονδία, έχει υποστηριχθεί από ένα σοβιετικού τύπου ποσοστό της τάξης του 96,77% των κατοίκων της Κριμαίας που έλαβαν μέρος (με ποσοστό συμμετοχής 83%) στο δημοψήφισμα της 16ης Μαρτίου. 

Ο Ρώσος Πρόεδρος Vladimir Putin δεν έχει δηλώσει επίσημα την πρόθεσή του να προσαρτήσει την περιοχή, αλλά το Κρεμλίνο έχει, ωστόσο, ανακοινώσει ότι θα πρέπει να γίνει σεβαστή η βούληση των κατοίκων της Κριμαίας  να καθορίσουν τη μοίρα τους. Ο Putin είπε στον Αμερικανό Πρόεδρο, Obama, ότι το δημοψήφισμα στην Κριμαία ήταν νόμιμο, αναφέροντας την ανεξαρτησία του Κοσσυφοπεδίου, που κατά ειρωνεία της τύχης, η Ρωσία δεν έχει αναγνωρίσει, ως προηγούμενο για την απόσχιση της Κριμαίας.

Ο παραλληλισμός με το Κοσσυφοπέδιο  έχει ήδη απορριφθεί κατηγορηματικά από τη Γερμανίδα Καγκελάριο Angela Merkel, η οποία τόνισε τη μοναδικότητα της περίπτωσης του Κοσσυφοπεδίου. Πράγματι, το Κοσσυφοπέδιο υπέφερε από τον αποικισμό και τον πόλεμο που προκάλεσε σ’ αυτό το καθεστώς Μιλόσεβιτς. Tο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών έδωσε εντολή να τεθεί ένα τέλος στην κρίση και της δήλωσης ανεξαρτησίας του προηγήθηκαν περισσότερα από 10 χρόνια διεθνούς διακυβέρνησης.

Υπάρχει περισσότερη νομική ρητορική στην πολιτική κρίση στην Ουκρανία.

Οι ΗΠΑ και η ΕΕ έχουν καταδικάσει τις στρατιωτικές κινήσεις της Ρωσίας στην Κριμαία και την υποστήριξη του τοπικού δημοψηφίσματος. Ο Πρόεδρος Obama τόνισε ότι το δημοψήφισμα της Κριμαίας, το οποίο παραβίασε το Σύνταγμα της Ουκρανίας και το διεθνές δίκαιο και διεξήχθη υπό την απειλή της Ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης, δεν θα μπορούσε ποτέ να αναγνωριστεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη διεθνή κοινότητα. Σε κοινό ανακοινωθέν, ο Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Herman Van Rompuy και ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής José Manuel Barroso υπενθύμισαν τη δήλωση των 28 αρχηγών Κρατών και Κυβερνήσεων της 6ης Μαρτίου ότι το δημοψήφισμα είναι αντίθετο προς το Σύνταγμα της Ουκρανίας και το διεθνές δίκαιο και ότι το αποτέλεσμά του θα δεν θα αναγνωριστεί.

Αναμφισβήτητα, το νομικό ζήτημα εδώ αφορά περισσότερο το Ουκρανικό συνταγματικό δίκαιο παρά το διεθνές.

Βάσει του διεθνούς δικαίου, δεν μπορεί να υποστηριχθεί σοβαρά ότι η απόσχιση απαγορεύεται. Αντίστροφα, δεν μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η απόσχιση επιτρέπεται. Στη συμβουλευτική γνωμοδότηση του 2010 σχετικά με τη νομιμότητα της μονομερούς διακήρυξης της ανεξαρτησίας του Κοσσυφοπεδίου, το Διεθνές Δικαστήριο απέφυγε την ερώτηση αν υπάρχει διεθνές δικαίωμα της απόσχισης και χαρακτήρισε το νομικό ζήτημα ως θέμα του εθνικού δικαίου.

Αν και το διεθνές δίκαιο δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα απόσχισης, η κρατική παράδοση και η δικαστική πρακτική παρέχουν ωστόσο ένα πλαίσιο εντός του οποίου ορισμένες αποσχιστικές πράξεις μπορούν να θεωρηθούν νόμιμες, ανάλογα με τα γεγονότα. Όπως σημειώνεται σε μια έκθεση της New York City Bar Association σχετικά με τις νομικές πτυχές της αυτονομιστικής κρίσης στη Μολδαβία, το νομικό προηγούμενο που έχει καθοριστεί από τη διεθνή πρακτική είναι η εκτίμηση του κατά πόσον ή όχι μια κρίση πληροί τα τρία κριτήρια για τη νομιμοποίηση της απόσχισης: (i) οι αυτονομιστές είναι ένας «λαός» (κατά την εθνογραφική έννοια), (ii) το κράτος από το οποίο αποσχίζονται παραβιάζει σοβαρά τα ανθρώπινα δικαιώματά τους και (iii) δεν υπάρχουν άλλες αποτελεσματικές θεραπείες είτε δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας ή του διεθνούς δικαίου.

Η απόσχιση της Κριμαίας δεν πληροί κανένα από τα τρία κριτήρια, επομένως, δεν μπορεί να νομιμοποιηθεί.

Ad (i): Δεν υπάρχει «λαός της Κριμαίας» με δικαίωμα στην εξωτερική αυτοδιάθεση (δηλαδή την απόσχιση), εκτός από τους Τατάρους της Κριμαίας (12% του πληθυσμού της χερσονήσου κατά την τελευταία απογραφή) και των εθνοτικών Ουκρανών (που αποτελούν ένα άλλο 24 %). Οι Τάταροι της Κριμαίας έχουν ένα μακροχρόνιο αίτημα για την αναγνώρισή τους ως αυτόχθονες της Κριμαίας και έχουν δραστηριοποιηθεί για το σκοπό αυτό στο πλαίσιο του ΟΗΕ και του Συμβουλίου της Ευρώπης. Τον Αύγουστο του 1944, υπέστησαν μαζική απέλαση στην Κεντρική Ασία, λόγω της οποίας υπολογίζεται ότι πέθανε το 46%. Έχουν, επίσης, μια μεγάλη διασπορά στην Τουρκία. Αν η Κριμαία προσχωρήσει στη Ρωσική Ομοσπονδία, τότε η Ρωσία θα αντιμετωπίσει όλων των ειδών τις τεμνόμενες απαιτήσεις αυτοδιάθεσης.

Ad (ii): Οι ισχυρισμοί ότι οι Ρώσοι της Κριμαίας ήταν τα θύματα διώξεων, μεγάλων και συνεχών παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τις ουκρανικές αρχές, είναι  μηχανορραφίες της ρωσικής προπαγάνδας και δεν μπορούν να τεκμηριωθούν.

Ad (iii): Οι πολίτες της Κριμαίας απολάμβαναν το δικαίωμα της εσωτερικής αυτοδιάθεσης, δηλαδή της ουσιαστικής πολιτικής συμμετοχής και της επιδίωξης οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανάπτυξης στο πλαίσιο του ενιαίου κράτους της Ουκρανίας. Στην πραγματικότητα, η «Αυτόνομη Δημοκρατία της Κριμαίας» δημιουργήθηκε στο Σύνταγμα της Ουκρανίας το 1996 και αναχαίτισε αποτελεσματικά το ρωσικό αλυτρωτισμό δίνοντας στους Ρώσους σημαντικά γλωσσικά δικαιώματα και άλλα προνόμια. Πουθενά στο Ουκρανικό Σύνταγμα απονέμεται στο κοινοβούλιο ή στο λαό της Κριμαίας η αρμοδιότητα της απόσχισης. Ακόμα περισσότερο, το Άρθρο 1 του Συντάγματος της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας επαφίεται στο Ουκρανικό Σύνταγμα δηλώνοντας ότι η Κριμαία «θα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της Ουκρανίας και [ότι] θα επιλύει, εντός των αρμοδιοτήτων που του ανατίθενται από το Σύνταγμα της Ουκρανίας , όποια και όλα τα ζητήματα που εμπίπτουν στο πλαίσιο της εντολής της».

Το τελευταίο «ομοσπονδιακό» κατασκεύασμα αντικατοπτρίζει τη θέση των κυρίαρχων κρατών που επιθυμούν να μην διαμελιστούν από ένα τοπικό δημοψήφισμα και/ή μια εξωτερική στρατιωτική επέμβαση. Η Ρωσία έχει, επίσης, τις δικές αυτόνομες περιοχές και δημοκρατίες. Ωστόσο, τίποτα δεν δείχνει ότι το Κρεμλίνο θεωρεί πως, σύμφωνα με το Ρωσικό συνταγματικό δίκαιο, οι εν λόγω οντότητες μπορούν να αποσχιστούν οικειοθελώς από τη Ρωσία. Η καταστολή των ανάλογων απαιτήσεων στο Βόρειο Καύκασο αυτό υποδηλώνει.